Εκ-τοπισμενα Τοπία: Η χωρική διαπραγμάτευση της ετερότητας

Αναστασία-Σάσα Λαδά

Περίληψη

Η εισήγηση διερευνά τις εννοιολογικές και πραγματολογικές συναρθρώσεις αλλά και αναπλαισιώσεις  στη διδασκαλία της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας μέσα από την πολύχρονη εμπειρία ενός εργαστηρίου  διπλώματος, αστικού σχεδιασμού στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ. Οι προς μελέτη περιοχές διατρέχουν ένα μεγάλο θεματικό εύρος του δημοσίου χώρου της πόλης, κτίρια, αστικά τοπία και περιοχές της πόλης που έχουν απομακρυνθεί από τον αρχικό τους αρχιτεκτονικό προορισμό, έχουν εκ-τοπιστεί από την αρχική τους ταυτότητα. Κοινός τόπος αποτέλεσε η προσπάθεια προσδιορισμού και χειρισμού ζητημάτων και πεδίων στην πόλη, τα «εκ-τοπισμενα τοπία», που συνήθως διαφεύγουν της «κανονικότητας» τόσο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας όσο και της πολεοδομικής ρύθμισης αλλά και μιας ευρύτερα κατανοητής αστικότητας.

Στο πλαίσιο του εργαστηρίου, ποικίλοι τέτοιοι «τόποι» στα όρια του αστικού τοπίου της Θεσσαλονίκης μελετώνται ως γόνιμα και δυναμικά πεδία συνάρθρωσης της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας, επαναδιαπραγμάτευσης των ορίων ανάμεσα στο φυσικό και το αστικό, αλλά και ως πραγματικές αφετηρίες πειραματισμού με νέα εργαλεία, αντιλήψεις και μεθόδους  σχεδιασμού. Τα θέματα αυτά επιτρέπουν πολλαπλές αναγνώσεις για την κατανόηση της χωρικότητας ως «ιδρυτικού» στοιχειού της κοινωνικής κατασκευής της ετερότητας.

Εισαγωγή

Η εισήγηση διερευνά τις εννοιολογικές, θεωρητικές, μεθοδολογικές και πραγματολογικές μετατοπίσεις που προϋποθέτει η από κοινού διδασκαλία αρχιτεκτονικής και αστικού σχεδιασμού, μέσα από την εμπειρία ενός εργαστηρίου  διπλώματος, αστικού σχεδιασμού στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ. Το εργαστήριο προέκυψε από αμοιβαία σύγκλιση των προσεγγίσεων ενός εργαστηρίου πολεοδομικού και αστικού σχεδιασμού και ενός εργαστηρίου αρχιτεκτονικής σχεδιασμού, κατά το ακαδ. έτος 2012-13, με την αντίστοιχη συνεργασία των διδακτικών ομάδων. Πρόκειται για το εργαστήριο αρχιτεκτονικού σχεδιασμού «Μεταβατικοί τόποι» και το εργαστήριο πολεοδομικού και αστικού σχεδιασμού «Αστικός σχεδιασμός στα όρια της πόλης».  Στο νέο πρόγραμμα σπουδών το εργαστήριο εγγράφηκε με τον τίτλο «Πεδία αστικής διάχυσης: Ανακατασκευάζοντας όρια και τόπους».

Το μάθημα «Μεταβατικοί Τόποι» ήταν ένα πτυχιακό εργαστήριο αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ.- διδάσκουσες/ων,  Αλέκα Αλεξόπουλου, Σάσα Λαδά, Λόης Παπαδόπουλος –  που από το 1996-2011  διατύπωσε  και διερεύνησε την «αρχιτεκτονική» ανοχή  του αστικού χώρου στην παραλαβή εναλλακτικών αρχιτεκτονικών προγραμμάτων και νέων συνθετικών προτάσεων.

1       Η αποξένωση στη σύγχρονη μητρόπολη

1.1     Terrain Vague (έρημος, αβέβαιος /απροσδιόριστος τόπος)

Το 1995 ο IgnasiSolà-MoralesRubio  σε ομότιτλο άρθρο του, επινοεί τον όρο TerrainVague (έρημος τόπος) για να μελετήσει την μορφή της απουσίας στη σύγχρονη μητρόπολη. Ξεκινά τη συζήτηση με την ιδέα της φωτογραφίας, την οποία θεωρεί κρίσιμη, ειδικά μέσω του φωτομοντάζ, για να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε τον αστικό χώρο. Αντίθετα με την ικανότητα της να καδράρει και να «στήνει» τις αστικές καταστάσεις, έχει σαν αποτέλεσμα την αποσύνδεση της εικόνας από την πραγματικότητα. «Όταν βλέπουμε φωτογραφίες δεν βλέπουμε πόλεις, βλέπουμε μόνο εικόνες, στατικά καδραρισμένες εκτυπώσεις» (Sola-Morales,109).Από αυτή τη διαπίστωση για τη φωτογραφία προέρχεται ο «μη-τόπος» της έννοιας terrainvague όπως την ορίζει ο συγγραφέας : « Άδειος, εγκαταλελειμμένος χώρος, στον οποίο συνέβησαν μια σειρά συμβάντων, μοιάζει να παγιδεύει το βλέμμα του φωτογράφου του αστικού χώρου. Αυτός ο αστικός χώρος τον οποίο θα σημάνω με την Γαλλική έκφραση terrainvague, προϋποθέτει την συνθήκη της γοητείας, του πιο διαλυτικού στοιχείου με το οποίο θέλω να δείξω τι είναι οι πόλεις και ποιες είναι οι δικές μας εμπειρίες από αυτές» (Sola-Morales,109).Αποδίδει στην έννοια ένα διπλό περιεχόμενο τόσο χωρικό όσο και κοινωνικό, οριζόμενο κυρίως από το πώς χρησιμοποιείται ο χώρος, «χώροι εσωτερικοί στη πόλη και όμως εκτός της καθημερινής της χρήσης». Αυτοί οι παράξενοι χώροι υπάρχουν έξω από τα αποτελεσματικά δίκτυα της πόλης και τις παραγωγικές της δομές. Με μη ενσωματωμένα όρια, αποτελούν εσωτερικές νησίδες, κενές δραστηριότητας ,αυτές οι περιοχές είναι απλά μη-κατοικήσιμες, μη-παραγωγικές, εν ολίγοις είναι ξένες στο αστικό σύστημα, η αρνητική του εικόνα, τόσο σαν κριτική του όσο και σαν πιθανή εναλλακτική του συνθήκη, ταυτόχρονα μια έκφραση του φόβου και της ανασφάλειας μας μαζί με τις προσδοκίες μας για το άλλο, το εναλλακτικό, το ουτοπικό, το μέλλον. Ο ΟdoMarquand έχει χαρακτηρίσει την παρούσα κατάσταση «ως την εποχή της ανησυχητικής ξενότητας σε παγκόσμια κλίμακα». Αυτό που χαρακτηρίζει τον ύστερο καπιταλισμό, η κοινωνία της αναψυχής, η μετα-ευρωπαϊκή εποχή, η μετα-συμβατική εποχή είναι η φευγαλέα σχέση ανάμεσα στο υποκείμενο και στον κόσμο του/της ,που συγκροτείται από την ταχύτητα που συμβαίνει η αλλαγή. Το θέμα της «αποξένωσης» σχολιάζεται από τον Μorales  ως το διαμορφωτικό πλαίσιο των terrainvague : “Οι φωτογραφικές εικόνες των terrainvague είναι εδαφικές ενδείξεις της ίδιας της ξενότητας και τα αισθητικά και ηθικά προβλήματα που θέτουν αγκαλιάζουν την προβληματική της σύγχρονης κοινωνικής ζωής.

Εικόνα 1Εργαστήριο αστικού-πολεοδομικού σχεδιασμούστη συνθήκη της κρίσης: διερεύνηση των ορίων 2013. Διδάσκουσες: Εύη Αθανασίου, Αλέκα Αλεξοπούλου, Σάσα Λαδά, Χάρις Χριστοδούλου.

Θέμα:Από το Mη-τόπο στον Tόπο, φοιτητές/ριες: Βασιλείου Κατερίνα, Ρωσσικοπούλου-Παππά Στυλιανή,Σιαμμάς Μιχάλης, Φραγκιά Βάλια.

1.2     H Αρχιτεκτονική της δυαδικής υπόστασης

Τι πρέπει να γίνει με αυτά τα τεράστια κενά, με τα ακαθόριστα όρια  και τους ασαφείς ορισμούς? Σε αυτή την κατάσταση ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι αναπόφευκτα προβληματικός. Το πεπρωμένο της Αρχιτεκτονικής ήταν πάντα ο αποικισμός του χώρου, η εγκατάσταση ορίων, τάξης και μορφής, η εισαγωγή σε ένα ανοίκειο τόπο εκείνων των στοιχείων ταυτότητας που είναι απαραίτητα για να τον κάνουν αναγνωρίσιμο, πανομοιότυπο και παγκόσμιο. Κατά βάση η αρχιτεκτονική δρα ως ένα εργαλείο οργάνωσης, εξορθολογισμού και παραγωγικής αποτελεσματικότητας, ικανού να μεταμορφώσει το απολίτιστο σε καλλιεργημένο, το άγονο σε παραγωγικό, το κενό σε πλήρες. Όταν η αρχιτεκτονική και ο αστικός σχεδιασμός προβάλλουν τις επιθυμίες τους σε ένα κενό χώρο, ένα terrainvague, μοιάζουν ανίκανοι να κάνουν οτιδήποτε άλλο από την εισαγωγή βίαιων μετασχηματισμών μεταλλάσσοντας την αποξένωση σε υπηκοότητα/δικαίωμα και αγωνιζόμενοι με όλα τα μέσα να διαλύσουν την αμόλυντη μαγεία του πεπαλαιωμένου στον ρεαλισμό της αποτελεσματικότητας. Για να μεταχειριστώ μια ορολογία τρέχουσα στην σκέψη του GillesDeleuse « η Αρχιτεκτονική είναι για πάντα στη μεριά των μορφών, του απόμακρου, του οπτικού και του σχηματικού, ενώ το διηρημένο άτομο της σύγχρονης πόλης αναζητά μάλλον δυνάμεις αντί για φόρμες, το εγγύς ενσώματο αντί για το άυλο απόμακρο, το απτικό αντί για το οπτικό και το ριζωματικό αντί για μορφικό. Μόνο μια αρχιτεκτονική δυαδικής υπόστασης, της διαφοράς ,της ασυνέχειας εγκατεστημένης μέσα στη συνέχεια του χρόνου θα μπορούσε να σταθεί απέναντι στην αγωνιώδη επιθετικότητα της τεχνολογικής συνθήκης, της τηλεματικής παγκοσμιοποίησης, του κυβερνητικού ολοκληρωτισμού και της ισότιμης και ομογενοποιητικής φρίκης.

Απέναντι στη γενικευμένη τάση της «επανα-ενσωμάτωσης» αυτών των τόπων στη παραγωγική λογική της πόλης και την μεταμόρφωση τους σε αναδομημένους χώρους, ο συγγραφέας επιμένει για την αξία που έχουν αυτοί οι τόποι ως ερείπια χωρίς παραγωγικότητα, ως τόποι ελευθερίας, που αποτελούν μια εναλλακτική πρόταση (θεωρητικά και μεθοδολογικά) στην επικερδή αποδοτικότητα στην πόλη της ανταγωνιστικότητας. Θεωρεί ότι ο όρος TerrainVague είναι μέρος μιας προσέγγισης για την ανάλυση του αστικού χώρου που είναι εναλλακτική στα μοντέλα ανάλυσης που έχουν προέλευση τον στρουκτουραλισμό, που έχουν αποδείξει την αναποτελεσματικότητα τους όσον αφορά την ανάλυση και κατανόηση των σύγχρονων αστικών φαινομένων. Η πρόταση του αφορά ένα «ανοιχτό σύστημα» ανάλυσης που υπόκειται σε συνεχείς μεταμορφώσεις, βασιζόμενο σε μια σειρά ανοιχτών κατηγοριών ανάλυσης παρόμοιες με τα “plateaus” του GillesDeleuze .

 

 

2       Εκ-τοπισμένα αστικά τοπία

Τα θέματα που δίνονται στους φοιτητές/τριες του εργαστηρίου «ΜεταβατικοίΤόποι» ως «τόποι» για άσκηση ,προέρχονται από μια μεγάλη διαβάθμιση αστικών τοπίων.  Παρά τις προφανείς διαφορές τους σε μέγεθος, το αρχικό λειτουργικό τους περιεχόμενο, την κτιριακή τους τυπολογία και την θέση τους μέσα στον αστικό ιστό, όλα τα θέματα μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό — είναι όλα οριστικά και ανεπιστρεπτί αποκλεισμένα, εκ-τοπισμένα από αυτό που συγκροτείται ως αστική τάξη, με όρους αστικών λειτουργιών, φυσικών χαρακτηριστικών και σημασιών / συμβολισμών.

Ερειπωμένες περιοχές, κενά από-βιομηχανοποιημένα συγκροτήματα,στρατιωτικά στρατόπεδα σε αχρησία, περιοχές του λιμανιού, παλιοί σιδηροδρομικοί σταθμοί και κοιμητήρια, αποξηραμένα ρέματα και παρόμοιοι μεταβατικοί τόποι , γίνονται αντιληπτοί και μεταφράζονται στο πλαίσιο του εργαστηρίου όχι ως η απόβλητη πόλη αλλά ως ο μηχανισμός εκείνος που επιτρέπει την ύπαρξη της πόλης ως ενιαίο σύνολο. Είναι κυρίως  μέσω της ιδιαίτερης αστικής χρονικότητας και όχι τόσο της διαφορετικής  χωρικότητας τους, που οι περιοχές αυτές αναπαριστούν στιγμές μιας ασυνεχούς αστικότητας, καλά κρυμμένης μέσα στο αστικό συνεχές. Οι σχεδιαστικές προτάσεις του εργαστηρίου προσανατολίζονται στην απόσπαση, μετάφραση, οπτικοποίηση  και μεταγραφή των λανθανόντων  αστικών στιγμών της ετεροτοπίας, αποσταθεροποιώντας δημιουργικά τις σταθερές και φαινομενικά  φυσικοποιημένες αστικές καταστάσεις.

Στο εργαστήριο έχουν διερευνηθεί οι ακόλουθες εννοιολογικές κατηγορίες που αναδεικνύονται ως κεντρικά χαρακτηριστικά ταυτότητας των «τόπων» που έχουν μελετηθεί.

1.Λειτουργικη μετα-τόπιση : ο παλιός σιδηροδρομικός σταθμός

2.Σημασιολογικη μετα-τόπιση : τα βιομηχανικά ερείπια μέσα στον αστικό ιστό

3.Εφημερη μετα-τόπιση  : τα αρχαιολογικά ερείπια μέσα στο αστικό συνεχές

  1. Μετα-τόπιση της ιδιωτικότητας : ενσώματες ταυτότητες, χώροι λουτρών

5.Μετα-τόπιση της αστικότητας : η «φυσικοποίηση» του αστικού θαλάσσιου μετώπου.

6.Μετα-τόπιση της «φύσης» : η διάρρηξη του αστικού από τη «φύση», πχ ρέματα κτλ

7.Μετα-τόπιση φύσης/κατασκευής : δεν κτίζουμε στις εκβολές των ποταμών.

Εικόνα  2 Τοπογραφικό, παλιός σιδηροδρομικός σταθμός Θεσσαλονίκης. Διπλωματική εργασία 2017,Honorablemention 5thUIAHYP. «Άγνωστες Οδύσσειες: Αφηγήσεις ανθρώπινων ροών» Μυρτώ Γιαμπουρά, Δέσποινα Νίσυρη και Μιχαήλ Πητίδη. Επιβλέπουσες: Αλέκα Αλεξοπούλου, Σάσα Λαδά.

Εικόνα : Τομή Α – Α’ . Διπλωματική εργασία 2017,Honorablemention 5thUIAHYP. «Άγνωστες Οδύσσειες: Αφηγήσεις ανθρώπινων ροών» Μυρτώ Γιαμπουρά, Δέσποινα Νίσυρη και Μιχαήλ Πητίδη. Επιβλέπουσες: Αλέκα Αλεξοπούλου, Σάσα Λαδά

2.1     Από το «θέμα» στο «πρόβλημα» : Οι ετεροτοπίες και η αρχιτεκτονική διαπραγμάτευση της ετερότητας

 

Η ανίχνευση των πολλαπλών μετα-τοπίσεων έχει στόχο την ριζοσπαστικοποίηση της αρχιτεκτονικής συζήτησης μέσα στη Σχολή. Θέματα που συγκροτούν αυτή τη συζήτηση μπορεί να είναι τα ακόλουθα—

– Η μετατόπιση της έμφασης από το μεμονωμένο κτίριο στην αρχιτεκτονική της πόλης.

– Από το πρόγραμμα στο γεγονός

– Από τους ανιστορικούς  ορισμούς των συμφραζομένων  και της παράδοσης στην επαναφορά της ιστορίας είτε ως ιστορία του παρόντος είτε  ως το παρόν της ιστορίας.

– Ο εμπλουτισμός των μονομερών και απισχναντικών οπτικών κυρίως μεταφράσεων της αρχιτεκτονικής από τις κοινωνικά συγκροτημένες πολλαπλές νοηματοδοτήσεις του χώρου.

Τα θέματα αυτά συγκροτούν μια προκλητική προσέγγιση για την κατανόηση της χωρικότητας ως «ιδρυτικού» στοιχειού της κοινωνικής κατασκευής της/των ταυτότητας/ων.

Η ανάδειξη των διαφορετικών χαρακτηριστικών των επιλεγμένων θεμάτων/αστικών τόπ[ι]ων ,επέτρεψε την υπέρβαση μιας ενδεχομένης νοσταλγικής τους μετάφρασης και την μετατροπή τους σε γεννεσιουργές  συνιστώσες ενός ευρύτερου εννοιολογικού πλαισίου. Οι  αρχιτεκτονικές τους διαφορές, μαζί με τις συνολικά διαφορετικές τους ποιότητες αποτελούν τους μείζονες μηχανισμούς στη δημιουργία κοινωνικού νοήματος.

Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι ότι εντός του θεωρητικού λογού τόσο της πολεοδομίας όσο και της αρχιτεκτονικής της πόλης ,οι τόποι αυτοί – όπως περιγράφηκαν  παραπάνω- προσλαμβάνονται ως παθολογικοί τόποι που διαφεύγουν από τον σχεδιασμό του κανονικού και της τάξης. Σε αντιδιαστολή, ο πειραματικός χαρακτήρας του εργαστηρίου επιμένει να τους θεωρεί ως φορείς μιας λανθάνουσας αστικότητας, αστικές στιγμές που έχουν  ενσωματωθεί ως «κενό» μέσα στο αστικό σύνολο, η ως «αρνητική» του εκδοχή. Επομένως, στο πλαίσιο αυτού του μαθήματος, οι αξιωμένοι και παρακμασμένοι αστικοί τόποι καθώς και τα περιθωριοποιημένα κτίρια, τα οποία για διάφορους λόγους απομακρύνθηκαν από τον αρχικό τους σκοπό, θεωρούνται προνομιακοί τόποι για την εφαρμογή των παραπάνω πειραματικών υποθέσεων.

Μια αξία, που προστίθεται στην προνομιακή φύση αυτών των τόπων, προέρχεται από την απροθυμία τους να συμμορφωθούν στην επεκτεινόμενη ομοιομορφία, που αναπαριστά την απανταχού παρούσα νομιμοποίηση της αστικής κατάστασης.

Όμως ,στο πλαίσιο του εργαστηρίου, η ιστορία του κάθε ιδιαίτερου αστικού τόπου προσλαμβάνεται ως η εν δυνάμει ισορροπία των εσωτερικών αντιφατικών δυνάμεων που το κατοικούν . Έτσι η εξελισσόμενη και ιδιοσυγκρατική  χρονικότητα αποκαλύπτει αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί  ταυτότητα. Για τον ίδιο λόγο , η χωρική ταυτότητα δεν είναι ένα σταθερό και συμπαγές δεδομένο, εγγεγραμμένο στην υλικότητα του τόπου, αλλά μάλλον μια διαρκής διαδικασία συνεχών επαναπροσδιορισμών, ένα παλίμψηστο σε διαρκή μετασχηματισμό, πλήρες αλλά ταυτόχρονα ανολοκλήρωτο, τελειωμένο αλλά ατελές, σε κάθε διακεκριμένη συνθήκη, συνακόλουθα, το αιτούμενο αυτού του εργαστηρίου δεν είναι ούτε ένα πρόγραμμα, ούτε ένα οριστικό αρχιτεκτονικό αντικείμενο, αλλά ένα σχεδιαστικό σχόλιο  που θα μεταφράζει τις μεταβαλλόμενες τυπολογικές, μορφολογικές, κατασκευαστικές, λειτουργικές, σημασιολογικές η άλλες πλευρές που συγκροτούν την αλλάζουσα χωρική ταυτότητα της περιοχής μελέτης. Αυτό που είναι υπό διαπραγμάτευση δεν είναι ούτε το πρόγραμμα ούτε ο τόπος, αλλά ένας σύνθετος μηχανισμός μέσω του οποίου ένα αρχιτεκτονικό αντικείμενο με συμπαγή υλικά χαρακτηριστικά  η  ένας συγκεκριμένος τόπος με δεδομένα όρια και φυσική γεωγραφία δημιουργούν η γίνονται αστικά γεγονότα με νόημα. Στο πλαίσιο αυτό, η αρχιτεκτονική, ως μέσο, διατηρεί τον ρόλο μιας αβέβαιης α-συνέχειας σε διαρκεί μετα-τόπιση , που εγγράφεται σε ένα περιπετειώδες θεωρητικό λόγο για την πόλη και την αρχιτεκτονική.

Παραπομπές
Αθανασίου,  Ε., Α. Αλεξοπούλου, Σ. Λαδά, Χ. Χριστοδούλου. Εργαστήρια Αστικού-Πολεοδομικού Σχεδιασμού στη Συνθήκη της Κρίσης: Διερεύνηση των Ορίων, Ηλεκτρονικό Βιβλίο Πρακτικών Συνεδρίου του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας «Μεταβολές κι Ανασημασιοδοτήσεις του Χώρου στην Ελλάδα της Κρίσης” , Βόλος, 1-3 Νοεμβρίου 2013.
http://www.arch.uth.gr/crisisconference/proceedings/synedrio.html
Αθανασίου, Ε. (Πόλη και φύση: Θεωρήσεις της φύσης στον πολεοδομικό σχεδιασμό, Δράση Κάλλιπος Ηλεκτρονικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα, Υπουργείο Παιδείας, Θρησκευμάτων και Δια βίου Μάθησης, 2016. ISBN 978-960-175-5 (Διαθέσιμοστο: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/563).
Swyngedouw, E. «Metabolic urbanization: the making of cyborg cities» στο N. Heynen, M. Kaika, E. Swyngedouw (επ.) In the Nature of Cities: Urban Political Ecology and the Politics of Urban Metabolism, London: Routledge, 2006, σ.21-40.
Sieverts, T. Cities Without Cities: An Interpretation of the Zwischenstadt, London and New York: Spon Press, 2003.
Χριστοδούλου, Χ. Τοπία αστικής διάχυσης. Αστικοποίηση και πολεοδομικός σχεδιασμός. Η περιφέρεια της Θεσσαλονίκης.  Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2015.
Solà-Morales Rubio, Ignasi de. “Terrain Vague”, στο Cynthia Davidson (Hg.) Anyplace. New York/Cambridge, 1995, σελ. 118–123.

Comments are closed