Ιστορικά τοπία, πάρκα και κήποι αναζητούνται – Δημοτικό πάρκο Νάουσας

Ε.Α. Αθανασιάδου, Ν. Μπάμπος, Ν. Θυμάκης

Περίληψη

Στον ελλαδικό χώρο, οι έννοιες του ιστορικού τοπίου, ιστορικού πάρκου ή ιστορικού κήπου είναι μη θεσμοθετημένες. Νομοθετικά εργαλεία όπως η σύμβαση της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO (1975), της Γρανάδας για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομίας της Ευρώπης (1985), το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ΙCOMOS) και ο νόμος 4067/2012, θέτουν το πλαίσιο εργασίας για την αναγνώριση, προστασία και ανάδειξη τοπίων, πάρκων και κήπων ως πολιτισμικά μνημεία. Tα ελληνικά παραδείγματα προστασίας ιστορικών δειγμάτων αρχιτεκτονικής τοπίου σπανίζουν. Εξαίρεση αποτελούν ο Εθνικός Κήπος που προστατεύεται ως σπάνιο δείγμα αρχιτεκτονικής τοπίου του 19ου αιώνα και ο Παιδικός Κήπος του Πικιώνη, ως έργο τέχνης και τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλουςτης νεότερης Ελλάδας.

Το ιστορικό Δημοτικό Πάρκο της Νάουσας Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της πόλης και αποτελεί ένα φυσικό εξώστη με θέα τον κάμπο της Θεσσαλονίκης. Γύρω στα 1960, σχεδιάζεται και κατασκευάζεται ως χώρος οργανωμένου πρασίνου στο πρότυπο της νατουραλιστικής αγγλικής κηποτεχνίας. Αποτελεί ένα μνημείο δημόσιας αρχιτεκτονικής τοπίου άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία της πόλης, ένα χώρο ιδιαίτερου βοτανολογικού ενδιαφέροντος και τόπο ιδιαίτερης, χωροταξικά βαρύτητας. Ως προϊόν τοπιακού τουρισμού χρίζει ιδιαίτερου προγραμματισμού και διαχείρισης.

  • Εισαγωγή
  • Η έννοια και σημασία του ιστορικού κήπου, πάρκου και τοπίου

Σε συνέχεια της Χάρτας της Bενετίας, 1964, ICOMOS που αφορά τη διατήρηση και αποκατάσταση των μνημείων και των τόπων, η Χάρτα της Φλωρεντίας του 1982 θέτει τις πρώτες προδιαγραφές για τον ορισμό και τους στόχους συντήρησης και αποκατάστασης ιστορικών κήπων καθώς και νομικά και διοικητικά μέτρα προστασίας τους,μέσα από 25 άρθρα. Σύμφωνα με το παραπάνω καταστατικό, άρθρο 1, «‘Ένας ιστορικός κήπος είναι μία αρχιτεκτονική και κηποτεχνική σύνθεση με ενδιαφέρον για το κοινό από ιστορική και καλλιτεχνική άποψη. Και ως τέτοια, πρέπει να θεωρείται μνημείο». Τέλος, σύμφωνα με το άρθρο 6, «η έννοια του ιστορικού κήπου εφαρμόζεται σε πολλαπλούς χώρους, από μικρούς κήπους μέχρι μεγάλα πάρκα, είτε επίσημα σχεδιασμένα είτε ‘τοπία’».

2Νομοθεσία και ιστορικοί κήποι, πάρκα και τοπία στην Ελλάδα

  • Βήματα για την αναγνώριση και προστασία ιστορικών κήπων, πάρκων και τοπίων

Διεθνής Χώρος

Μεταξύ των 14 διεθνών ειδικών επιτροπών του ICOMOS, συγκαταλέγεται και αυτή των Ιστορικών Κήπων και Περιοχών (HistoricGardensandSites)[1]του 1970. Ως γενικό χρήσιμο εργαλείο, η  Σύμβαση Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάςυιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των κρατών μελών της UNESCO το 1972. Σύμφωνα με το παραπάνω κείμενο, (άρθρο 1), στα μνημεία πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς συμπεριλαμβάνονται και «έργα ανθρώπου ή  έργα φύσης και ανθρώπου». Στις Κατευθυντήριες Προδιαγραφές για την Εφαρμογή της Σύμβασης του 2008, τα παραπάνω ονοματίζονται ως «πολιτισμικά τοπία» (culturallandscapes).Στα παραπάνω μπορεί να συμπεριληφθεί νοητά και η έννοια του κήπου, πάρκου και τοπίου. Η Σύμβαση κυρώθηκε στην Ελλάδα με τον Νόμο Ν.1126/30-1-1981. Μέχρι το 2017, 1092 περιοχές εξαιρετικής παγκόσμιας αξίας έχουν καταγραφεί στην Παγκόσμια Λίστα Κληρονομιάς. Φυσικές περιοχές αντιπροσωπεύουν 23% αυτής της λίστας, συμπεριλαμβανομένου 38 μικτών  (πολιτισμική και φυσική κληρονομιά) και 209 φυσικών περιοχών. Τα Μετέωρα και το Άγιον Όρος συμπεριλαμβάνονται στη λίστα των μικτών περιοχών. Το 1985 η Σύμβαση για την προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάςτου Συμβουλίου της Ευρώπης που υπεγράφη στη Γρανάδα της Ισπανίας, αποτελεί επιπλέον σημαντικό βήμα για την αναγνώριση  «σύνθετων έργα του ανθρώπου και της φύσης, εν μέρει κτισμένα». Τέλος, Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου που κυρώθηκε στη Φλωρεντία το 2000, αποτελεί το σημαντικότερο εργαλείο για την προστασία, διαχείριση και ανάδειξη του τοπίου.

 

Ελλάδα

Στον Ν. 1469/1950Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του 1830,άρθρο 1, αναφέρεται η έννοια του τόπου ιδιαίτερου φυσικού κάλλουςκαθώς και η έννοια του έργου τέχνης. Στην τελευταία συμπεριλαμβάνονται οικοδομήματα και μνημεία μεταγενέστερα του 1830, των οποίων η προστασία και συντήρηση υπάγεται στις διατάξεις του Κώδικα Νόμου 5351 του 1932 Περί τροποποιήσεων και προσθηκών εις τον νόμονBXMC’ Περί αρχαιοτήτων. Το άρθρο 5, αναφέρει ότι«στην κατηγορία των  καλλιτεχνικών και ιστορικών μνημείων και οικοδομημάτων παλαιοτέρων του 1830 δύνανται να συμπεριληφθούν και κτίσματα έχοντα ιστορική σπουδαιότητα νεότερα του έτους 1830 ως και ιστορικοί τόποι». Επιπλέον, σύμφωνα πάντα με τον Ν.1469, για τους ιστορικούς τόπους έχουν εφαρμογή και οι διατάξεις του άρθρου 50 του Νόμου 5351. Στον Ν. 3028/2002Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς άρθρο 2, ορίζονται ως ιστορικοί τόποι«σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης».

Στον  Ν. 1650/1986Για την προστασία του περιβάλλοντος,άρθρο 1ορίζεται για πρώτη φορά η έννοια του τοπίου ως «κάθε δυναμικό σύνολο βιοτικών και μη βιοτικών παραγόντων και στοιχείων του περιβάλλοντος που μεμονωμένα ή αλληλοεπιδρώντας σε συγκεκριμένο χώρο συνθέτουν μια οπτική εμπειρία». Με τον Ν.3827/2010 η Ελλάδα επικυρώνει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου.Στον N. 3937/11Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις, ορίζονται και αναλύονται τα προστατευόμενα τοπία αλλά και ταπροστατευόμενα στοιχεία του τοπίου.

Συμπερασματικά, σημειώνεται η έλλειψη νομοθεσίας αναφορικά με τα ιστορικά τοπία, πάρκα και κήπους και όπως θα δούμε παρακάτω, οι χώροι αυτοί προστατεύονται ποικιλοτρόπως γεγονός που παρουσιάζει αδυναμία στη λήψη συστηματικών και αποδοτικών αποφάσεων για την επίτευξη ορθολογικής διαχείρισης.

  • Παραδείγματα Ιστορικών κήπων, πάρκων και τοπίων υπό καθεστώς προστασίας

Ο Εθνικός Κήπος στη Αθήνα χαρακτηρίστηκε ως ιστορικός τόπος, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 2παρ. δ και 16 του Ν. 3028/2002, με το Τεύχος Αναγκαστικών Απαλλοτριώσεων και Πολεοδομικών Θεμάτων 49/2011.Ο Παιδικός Κήπος της Φιλοθέης υλοποιήθηκε κατά τα έτη 1959- 64 με σχέδια και συνεχή επίβλεψη του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη. Το 1983 χαρακτηρίστηκε ως έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία και ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους σύμφωνα με τον Ν1469/50 µε την Υπουργική Απόφαση ΥΠΠΕ/∆ΙΛΑΠ/Γ/1833/44182/19-7- 1983. Με το Τεύχος Αναγκαστικών Απαλλοτριώσεων και Πολεδομικών Θεμάτων  262/2012 χαρακτηρίστηκε ως προστατευόμενο τοπίο, ο ιστορικός κήπος της βίλας Αριάδνη και η περιβάλλουσα ζώνης περιμετρικά του κήπου, συνολικής έκτασης 65 στρεμμάτων, εντός της Α΄ Αρχαιολογικής Ζώνης Προστασίας της Κνωσού, Δ. Ηρακλείου, Π.Ε. Ηρακλείου, λαμβάνοντας υπόψη τις διατάξεις του Ν. 3937/11 «Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις».

  • Το Δημοτικό Πάρκο Νάουσας
  • Γενικά στοιχεία

Η Έδεσσα, η Βέροια και η Νάουσα είναι χτισμένες στην άκρη ενός επιπέδου που διακόπτεται απότομα δημιουργώντας ένα φυσικό ρίχτυ, επιτρέποντας τις πόλεις αυτές να έχουν αμφιθεατρική θέα προς τις πεδιάδες που απλώνονται μπροστά τους. Στοόριοτουεπιπέδουπουσυναντάτορίχτυ, και στις τρεις πόλεις, συναντάμε υπαίθριους χώρους. Στην περίπτωση της Νάουσας, το δημοτικό της πάρκο, μία έκταση 30 στρεμμάτων. Ο χώρος έχει ιστορική σημασία για την πόλη της Νάουσας, καθώς εκεί βρίσκονται σήμερα τοποθετημένες οι προτομές των οπλαρχηγών, μνημείο για τη σφαγή των ποντίων και το κεντρικό (αφαιρετικό) μνημείο της Επανάστασης, καθώς και γλυπτά στη μνήμη των 1241 σφαγιασθέντων Νεομάρτύρων.

 

3.2 Σχεδιασμός τοπίου του πάρκου Νάουσας, 100 χρόνια ιστορίας

 

Ο χώρος αναφέρεταισε ιστορικά κείμενα ως κιόσκι (εξώστης), έκτασης 20 περίπου στρεμμάτων με 10 πλατάνους, τόπος τερπνότατος αλλά και τόπος μαρτυρίου και πεδίο σφαγών Ελλήνων από τους Τούρκους (Φιλιππίδου, 1881, Κολτσίδας 2010).

Μεταξύ του 1925-30 φυτεύονται πεύκα, πλατάνια και πυξάρια. Τη δεκαετία του 1930, διαμορφώνεται το ¼ της έκτασής κατά τα πρότυπα του Γαλλικού ρυθμού κηποτεχνίας. Συμμετρικά παραλληλόγραμμα παρτέρια οριοθετημένα με πυξάρι δημιουργούν τις φυτεμένες εκτάσεις πιθανώς,  ενσωματώνοντας τα ήδη φυτεμένα δένδρα, οι οποίες ενοποιούνται με χωμάτινους διαδρόμους. Κεντρικά δεσπόζει ένα σιντριβάνι σε χειροποίητο βοτσαλωτό λιθόστρωτο.

Λίγο πριν το 1940 άρχισε να κατασκευάζεται νέο κτίριο αναψυχής στη θέση του παλιού εξοχικού κέντρου «Κιόσκι», σε σχέδια τουαρχιτέκτονα Μανώλη Κινδύνη. Στις προς βορράν παρυφές του χώρου κατασκευάστηκαν κατά τη δεκαετία του 1950 η Στρατιωτική Λέσχη, το Ηρώο της πόλης, με ολόσωμο μαρμάρινο άγαλμα Μακεδονομάχου και ένα μικρό Λαογραφικό Μουσείο(Κύρου, 1997) .

Σύμφωνα με το αρχειακό υλικό που διατηρείται στην Υπηρεσία Πρασίνου, το 1959-1960 ο Δήμαρχος Νάουσας Φιλώτας Κόκκινος,αναθέτει στον κ. Βασίλειο Παλλάσκα που υπογράφει αρχιτέκτωνκήπων, διπλωματούχος μηχανικός γεωπόνος–paysagiste,την εκπόνηση μελέτηςαρχιτεκτονικής τοπίου για τη συνολική έκταση και το πάρκο κατασκευάζεται και διατηρεί τη μορφή που έχει σήμερα.

Η μελέτη περιελάμβανε:

– σχέδιο γενικής οργάνωσης,

– σχέδιο φύτευσης

– σχέδιο ηλεκτροφωτισμού (Εικόνα 1),

– έκθεση 3 σελίδων με τίτλο ‘Μελέτη διαμόρφωσης πάρκου Δήμου Νάουσας εις θέσις κιόσκι’,

– δισέλιδο ‘Πίναξαπαιτουμένων φυτών δια πάρκου Δήμου Ναούσης’με 73 είδη φυτών και κοστολόγηση

– μονοσέλιδο προϋπολογισμό εκτελέσεως πάρκου Ναούσης 925.000 χιλιάδων δραχμών.[2]

Αναλύοντας το περιβάλλον και τοπίο, η μελέτη προσδιορίζει και αριθμεί την τοπογραφία, το νερό, τα τοπικά υλικά, τον χλοοτάπητα, τη βαθιά χαράδρα της Αραπίτσας με τον υπάρχοντα πευκώνα και ύπαρξη περιπτέρου με αναψυκτικά και την παιδική χαρά ως βασικά χαρακτηριστικά του σχεδιασμού. Υποδεικνύοντας με διακεκομμένη γραμμή τον υφιστάμενο σχεδιασμό προ του 1959στα σχέδια μελέτηςαλλά και διατηρώντας σημαντικά στοιχεία όπως το σιντριβάνι, το λιθόστρωτομονοπάτι γύρω από αυτό, το χώρο των ανθοσυνθέσεωναλλά και  το σιδερένιο μασίφ κάγκελο της περίφραξηςπρος το ρίχτυ, όλα πριν το 1950, ο μελετητής επιλέγει την αγγλική νατουραλιστική σχολή σχεδιασμού τοπίου του 18ου αι. ως έμπνευση και δημιουργεί ένα πάρκο όπου κυριαρχεί η ελεύθερη, καμπύλη γραμμή. Δημιουργεί μία λίμνη έκτασης 1/5 στρεμμάτων με νησάκι, βήματα, ξύλινα γεφυράκια και μαύρους κύκνους, 4 παραδοσιακές πετρόκτιστεςβρύσεςαπό φυσικό πωρόλιθο, επιφανειακά  ρυάκιακαι μικρούς καταρράκτες. Προνοεί για την άρδευση, τον ηλεκτροφωτισμό, εκμεταλλεύεται τη θέα του εξώστη προς τον κάμπο της Νάουσας και διαχειρίζεται το ανάγλυφο ώστε να εξομαλύνει τις υψομετρικές διαφορές. Το δίκτυο των δρόμων και των μονοπατιών που υπάρχει είναι κατασκευασμένο από συμπιεσμένο χώμα, πέτρες τούβλα και ξύλα  και δεν εμφανίζει έπειτα από 58 χρόνια σημαντικά σημάδια διάβρωσης λόγω πολύ καλή κατασκευής.

3.3 Σχεδιασμός τοπίου του πάρκου Νάουσας, υφιστάμενη κατάσταση και έλλειψη νομικής προστασίας.

Η σημερινή μορφή του πάρκου περιέχει όλα τα στοιχεία και τις δομές που φανερώνουν την αίγλη που είχε μέχρι σχετικά προσφάτως. Από την άποψη της ήπιας αναστήλωσης – αναβάθμισης μέχρι την ολοκληρωτική αναδιαμόρφωση ενός χώρου υπάρχουν πολλά στάδια. Το  2017 κηρύσσεται ανοιχτός φοιτητικός αρχιτεκτονικής διαγωνισμός ιδεών με τίτλο ‘Δημοτικό Πάρκο Νάουσας, δημιουργώντας την νέα εποχή’. Το πρώτο βραβείο δεν απονέμεται διότι δεν πληροί τα κριτήρια του διαγωνισμούκαι η διαδικασία σταματάει έπειτα από ένσταση εντός του δήμου για μη τήρηση της αποφ.133384/6587,ΦΕΚ 2828/23.12.2015 «Προδιαγραφές Σύνταξης των Μελετών Διαχείρισης Πάρκων και Αλσών». Επιπλέον ο Πανελλήνιος Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Τοπίου στέλνει επιστολή τονίζοντας την αξία του πάρκου ως «σημαντικό ‘στιγμιότυπο’ της ιστορίας των δημόσιων Πάρκων και Κήπων και δείγμα αρχιτεκτονικής τοπίου της νεότερης Ελλάδας», και επικαλούμενος τη νομοθεσία αναφορικά με προσοχή με την οποία θα πρέπει να υλοποιηθούν τυχόν επεμβάσεις. Δρομολογημένες είναι πλέον νέες σχεδιαστικές επεμβάσειςπου πρόκειται να προκύψουν μετά από ολοκληρωμένες προτάσεις του Δήμου Νάουσας, εντασσόμενες στο έργοΟλοκληρωμένη ανάπλαση στον αστικό ιστό της Ηρωικής Πόλεως Νάουσας στο πλαίσιο σχεδίου Βιώσιμης Αστικής Ανάπλασης.

Το Δημοτικό Πάρκο της Νάουσας παραμένει μη προστατευμένο νομικά με κάποιον όρο που να καλύπτεται από ειδικό καθεστώς. Παρόλα αυτά σύμφωνα με τοΦΕΚ 428Δ/2002  ΥΑ 1221/2002: Ζώνες ιδιαιτέρου κάλλους στη Νάουσα Ημαθίας (312826) και την παράγραφο 1., «Καθορίζουμε ως ζώνη ιδιαιτέρου κάλλους που περιβάλλει ή εφάπτεται στοιχείων πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς την κοίτη και τις όχθες του ποταμού Αραπίτσα, που περιλαμβάνονται εντός του εγκεκριμένου Ρ.Σ. της πόλης. Στη ζώνη αυτή περιλαμβάνονται όλοι οι δρόμοι, πεζόδρομοι, πλατείες, κιόσκια, Κ.ά. κοινόχρηστοι και μη χώροι, που εφάπτονται στις όχθες του ποταμού…»ενυπάρχει η προστασία του.

 

  1. Συζήτηση

 

Το Νοέμβριο του 2018, οΣύλλογος Αρχιτεκτόνων Τοπίου και το Ινστιτούτο Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Πορτογαλίας γιόρτασαν 30 χρόνια από τη δημιουργία των Ιστορικών Κήπων της Πορτογαλίας[3], στην Πάντοβα της γειτονικής  Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του 2018  24 ιστορικοί κήποι άνοιξαν στο κοινό (RegionedelVeneto&Progettogiovani, 2018),  η οργάνωση HistoricEngland’RegisterofHistoricParksandGardensofspecialhistoricinterestinEngland’ που δημιουργήθηκε το 1983 έχει καταγράψει μέχρι σήμερα1600 χώρους ως ιστορικούς κήπους, πάρκα και τοπία.

Οι Αθανασιάδου &Θυμάκης, (2018), προτείνουν μία μεθοδολογία για την αναγνώριση, προστασία, διαχείριση και δημιουργία κοινωνικής συνείδησης για τους ιστορικούς κήπους, πάρκα και τοπία. Επιπλέονδημιουργούν μία λίστα με 33 κήπους και τοπία στην Ελλάδα που θα μπορούσαν να οριστούν ως ιστορικοί και που είτε τελούν  υπό καθεστώς προστασίας είτε ως τοπία φυσικού κάλλους, είτε ως έργα τέχνης, είτε ως ιστορικοί τόποι είτε είναι πλήρως απροστάτευτοι. Αυτή η ποικίλη  θεσμοθέτηση δεν λύνει το πρόβλημα της ορθολογικής διαχείρισης τους. Διότι, εφόσον ένας ιστορικός κήπος ή πάρκο δεν είναι ανακηρυγμένος ως έτσι, τα κριτήρια διαχείρισης του δεν είναι τα κατάλληλα. Σημαντικό βήμα προς την σωστή  κατεύθυνση αποτελεί η θεσμοθέτηση του ιστορικού κήπου της βίλας Αριάδνη ως προστατευόμενο τοπίο και ιδιαιτέρως το άρθρο 3 που αναφέρει «Για τη διατήρηση και προστασία του ιστορικού κήπου και της περιβάλλουσας ζώνης…» με 14 όρους, περιορισμούς και απαγορεύσεις που αποτελούν ουσιαστικά διαχειριστικές αρχές.

Το Δημοτικό Πάρκο Νάουσας έχει ιδιαίτερη βαρύτητα και αξία, μιας και αποτελεί ταυτόχρονα ιστορικό τόπο ιδιαίτερης σημασίας, σπάνιο μνημείο αρχιτεκτονικής τοπίου, χώρο ιδιαίτερου βοτανολογικού ενδιαφέροντος και τόπο ιδιαίτερης, χωροταξικά,βαρύτητας. Ως πολιτισμικό τοπίο, ζωντανό μνημείο  και  σημαντικό δείγμα της ιστορίας του σχεδιασμού του τοπίου της Ηρωικής Πόλης της Νάουσας,  επιτακτική ανάγκη αποτελεί η θεσμοθέτησή του ως ιστορικό πάρκο και η ανάλογη διαχείρισή του.

 

Παραπομπές
  1. AthanasiadouE. & ThymakisN. 2018. Historic gardens, parks and landscapes in Greece. Echopolis 2018. Nature and culture –based strategies and solutions for cities an territories: an idea whose time has come! 26-28 November 2018, Athens, Greece.

  1. Council of Europe, 1985. Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe. Granada, 3.X. 1985. European Treaty Series – No 121.
  1. Council of Europe, 2000. European Landscape Convention. Florence, 20.X.2000, European Treat Series – No. 176
  2. ICOMOS International Council of Monuments and Sites 1965. International Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Site (The Venice Charter 1964). II International Congress of Architects and Technicians of Historic Monuments, Venice 1964
  1. ΙCOMOS International Council of Monuments and Sites 1982. Historic Gardens (The Florence Charter 1981).
  1. ICOMOS 1993, Historic Gardens and Sites, International Scientific Committee  on Historic Gardens and Sites
  1. United Nations Educations Scientific and Cultural Organisation. Convention Concerningthe Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Adopted by the GeneralConference at its seventheenth session, Paris, 16 November 1972.
  2. Regionedel Veneto &Progettogiovani, 2018. Anime Verdi, Giardini di storie.
  3. Κολτσίδας Α Μ. 2010 Η επανάσταση και η καταστροφή της Νάουσας κατά το 1822, το δράμα των επαναστατών-πεσόντων-αιχμαλώτων, Οι Εθνομάρτυρες και οι νεομάρτυρες της Ηρωικής Νάουσας. Εκδόσεις Ιερας Μητροπόλεως Βέροιας, Ναούσης και Καμπάνιας, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη α.ε.
  4. Κύρου, Ν. 1997. Άλση και Πάρκα της Νάουσας. 3ο Γυμνάσιο Νάουσας, Ομάδα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Σχ. Έτους 1995-96.
  5. Φιλιππίδου Ν., 1881. Η επανάστασις και η καταστροφή της Ναούσης, Αθήνα.
Ευχαριστίες
Oι συγγραφείς ευχαριστούν τον Πανελλήνιο Σύλλογο Αρχιτεκτόνων Τοπίου για την άδεια ανάγνωσης της δισέλιδης επιστολής του με αρ.πρωτ. 645, προς τον Δήμο Νάουσας αναφορικά με το Δημοτικό Πάρκο.
[1] Για περισσότερες πληροφορίες βλ. https://www.icomos.org/publications/93garden1.pdf
[2]Τα παραπάνω αρχεία βρίσκονται στην Υπηρεσία Πρασίνου του Δήμου Νάουσας. Η «Μελέτη διαμόρφωσης πάρκου Δήμου Νάουσας εις θέσις κιόσκι» είναι αναρτημένη και στον Φάκελο Έργου της ιστοσελίδας του Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού Ανάπλασης του Δημοτικού Πάρκου Νάουσας https://futurepark.naoussa.gr/fakelos
[3]https://apap.pt/encontro-30-anos-de-recuperacao-de-jardins-historicos-em-portugal/

Το παραπάνω κείμενο αποτελεί εισήγηση στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο “ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ +”, που διοργανώθηκε από το ΤΕΕ/ΤΚΜ, 28 – 30 Μαρτίου 2019 στη Θεσσαλονίκη.

Comments are closed