Αστικές διαβρώσεις – Χαράσσοντας διαδρομές στο εσωτερικό των Ο.Τ.

Θ. Βάχλα, Α. Ξανθούλη

Περίληψη

Η παρούσα εισήγηση εντάσσεται στην πρώτη θεματική ενότητα του συνεδρίου με τίτλο: Αναθεωρήσεις του Δημόσιου Χώρου. Στο επίκεντρο του σχεδιασμού μας βρίσκεται ο πεζός και η κίνησή του στην πόλη, την οποία εμπλουτίζουμε με τη δημιουργία κοινόχρηστων πυρήνων ελεύθερης χρήσης, στο υπάρχον αστικό περιβάλλον.

Ως πεδίο μελέτης και ανάλυσης επιλέγεται ένα τμήμα του κέντρου του Βόλου, αμιγούς κατοικίας, στο οποίο εμφανίζονται στοιχεία αστικότητας, ενώ οι χώροι πρασίνου και κοινής χρήσης σε επίπεδο γειτονιάς απουσιάζουν σημαντικά.

Αυτό που προτείνουμε είναι η ενοποίηση των αδόμητων χώρων της πόλης, συνθέτοντας ένα δίκτυο περασμάτων και πλατειών μικρής κλίμακας εντός των Ο.Τ., αξιοποιώντας την υπάρχουσα διαμόρφωσή τους. Ο περιπατητής «διατρυπά» τα συμπαγή μέτωπα μέσω υπαίθριων και ημιυπαίθριων χώρων, ενώ τα ιδιοκτησιακά όρια τροποποιούνται προκειμένου να επιτρέψουν την πρόσβαση και τη διάσχιση των Ο.Τ., παρέχοντας ευκαιρίες στάσης. Οι «ρωγμές» που δημιουργούνται συγκροτούν ένα νοητό δίκτυο περιπλάνησης και τυχαίων συναντήσεων, το οποίο απευθύνεται κυρίως στους κατοίκους-ιδιοκτήτες των Ο.Τ.

Για την εκκίνηση της διαδικασίας ενοποίησης, βασιζόμαστε στο υπάρχον νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο, χωρίς όμως να παραβλέπουμε τις προβληματικές που το συνοδεύουν. Για την παραχώρηση των ακάλυπτων σε κοινή χρήση, απαραίτητη κρίνεται η συγκατάθεση και η ενεργός συμμετοχή των κατοίκων, καθώς αποτελούν τμήματα ιδιωτικής γης. Έτσι, αποφεύγεται η απαλλοτρίωση και η ιδιοκτησία κοινωνικοποιείται. Οι δυνατότητες της κοινωνικής ζωής διευρύνονται και οι κάτοικοι εξοικειώνονται με τις συλλογικές διαδικασίες.

1 Εισαγωγή

Η παρούσα εισήγηση αποτελεί μια σύντομη παρουσίαση της διπλωματικής μας εργασίας, με κεντρικό θέμα τη διεύρυνση του δρόμου, του κατεξοχήν δημόσιου χώρου, ο οποίος συρρικνώνεται σταδιακά, εξαιτίας των οριοθετήσεων που επιβάλλει το ιδιοκτησιακό καθεστώς και της αυξανόμενης μέριμνας για την κυκλοφορία των οχημάτων.

Ως πεδίο μελέτης και ανάλυσης επιλέγεται ένα τμήμα του εμπορικού και ιστορικού κέντρου του Βόλου, στο οποίο εμφανίζονται στοιχεία αστικότητας, ενώ ο δημόσιος χώρος της πόλης παρουσιάζει ελλείψεις και είναι άνισα κατανεμημένος στις γειτονιές της.

Οι τρεις βασικοί άξονες της μελέτης είναι: ο δημόσιος χώρος, η ανθρώπινη κλίμακα και ο συμμετοχικός σχεδιασμός.

Εξετάζοντας τόσο το υπάρχον αστικό περιβάλλον του Βόλου, όσο και το ισχύον θεσμικό – νομοθετικό πλαίσιο προσπαθούμε να επαναπροσδιορίσουμε τους αδόμητους χώρους της πόλης, διευρύνοντας τη λειτουργία του δρόμου, ώστε να προκύψουν νέοι χώροι κατοίκησης και συλλογικής ζωής ανάμεσα στα κτήρια, μακριά από τη λογική της κερδοσκοπίας και της εμπορευματοποίησης.

Θέλοντας να αποφύγουμε μια παρέμβαση μεγάλης κλίμακας, όπως η κατεδάφιση κτηρίων για την κατασκευή μιας μεγάλης πλατείας, προτείνουμε την ενοποίηση των αδόμητων χώρων της πόλης, δημιουργώντας ένα δίκτυο περασμάτων και πλατειών μικρής κλίμακας εντός των Ο.Τ., το οποίο απευθύνεται κυρίως στους κατοίκους-ιδιοκτήτες.

Στην συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά στους λόγους που οδήγησαν στον πρόχειρο σχεδιασμό του δημόσιου χώρου της πόλης, καθώς και στη μέθοδο έρευνας που ακολουθήσαμε, δίνοντας έμφαση σε παρατηρήσεις που αφορούν την κίνηση του πεζού και τη ζωή ανάμεσα στα κτήρια.

Εικόνα 1 αξονομετρικά ακαλύπτων πέντε Ο.Τ.

2 Ο δημόσιος χώρος του Βόλου

Στο Βόλο το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα εισάγεται με το πρώτο Σχέδιο Πόλεως το 1882. Ωστόσο, η χρήση του κανάβου λειτουργεί απλώς ως ένα μέσο οργάνωσης του χώρου. Έτσι, το σχέδιο που προκύπτει συγκροτείται από ομοιόμορφα οικοδομικά τετράγωνα με ανεπαρκείς δημόσιους χώρους.

Οι πλατείες που αρχικά ορίζονται, μειώνονται και αλλάζουν σε μέγεθος και μορφή, εξαιτίας της κερδοσκοπικής εκμετάλλευσης της αστικής γης από ιδιώτες. Η έλλειψη δημόσιων χώρων αντισταθμίζεται με την διαπλάτυνση και τον εξωραϊσμό της παραθαλάσσιας ζώνης, η οποία έκτοτε αποτελεί ένα σημαντικό τόπο ψυχαγωγίας και κοινωνικής συνάθροισης (Χαστάογλου, 2007: 12-15, 92-97).

Μετά τους σεισμούς της δεκαετίας του 1950, συνεχίζει να κυριαρχεί η κερδοσκοπία, οδηγώντας στην οικοδόμηση πολυώροφων πολυκατοικιών, όπως γίνεται εμφανές στο παραλιακό μέτωπο, με ποσοστό κάλυψης έως και 100%. Η ανασυγκρότηση της πόλης γίνεται χωρίς σχεδιασμό ή μέριμνα για το κοινωνικό σύνολο, ενώ δίνεται έμφαση στην κίνηση των οχημάτων, εις βάρος των πεζών.

Μετά το 1970, η επιδείνωση των όρων διαβίωσης στα περισσότερα αστικά κέντρα αναγκάζει την πολιτεία να εισάγει μια νέα αντίληψη για το χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό, με έμφαση στην ποιότητα ζωής.

Συγκεκριμένα, στο Βόλο προτείνεται η αναθεώρηση του σχεδίου πόλεως, ώστε να μειωθεί ο συντελεστής δόμησης, να ρυθμιστεί η κυκλοφορία και η στάθμευση, να ξαναφτιαχτούν τα πεζοδρόμια και να δημιουργηθούν ποδηλατοδρόμοι. Ωστόσο, οι μελέτες αναθεώρησης παραμένουν ανεφάρμοστες ή ημιτελείς (Στάμος, 1992).

Εικόνα 2 μεσαιωνικό δίκτυο δρόμων | 1882 ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα | εντοπισμός εν δυνάμει κοινόχρηστων χώρων | νέες διαδρομές πεζού | υπαίθριοι χώροι γειτονιάς

3 Μεθοδολογία

Παρά τους περιορισμούς που θέτει το ιδιοκτησιακό καθεστώς και η πυκνή δόμηση στο κέντρο της πόλης, ο επαναπροσδιορισμός των παραμελημένων χώρων στο υπάρχον αστικό περιβάλλον μπορεί να προσφέρει νέους κοινόχρηστους χώρους σε επίπεδο γειτονιάς. Όπως τονίζει ο Δενδρινός, «Οι υπαίθριοι δημόσιοι χώροι της γειτονιάς συνθέτουν ένα συνεκτικό μικρόκοσμο από στατικούς θύλακες δραστηριοποίησης» (Δενδρινός, 2011: 149-152).

Όπως σχολιάζει ο Iain Borden, χρησιμοποιώντας το συλλογισμό του Lefebvre, μια πόλη που δε χρησιμοποιείται δημιουργικά βρίσκεται στο «σημείο μηδέν», δηλαδή, συρρικνώνεται σε ένα λειτουργικό ομογενοποιημένο σύστημα, στο οποίο ο κάτοικος έχει περιορισμένη σωματική κίνηση και ελεγχόμενη συμπεριφορά. Η αντίσταση στο «σημείο μηδέν» επιτυγχάνεται με την αμφισβήτηση της καθιερωμένης αντίληψης για το χώρο, η οποία αποκαλύπτει τις απεριόριστες δυνατότητές του και πραγματοποιείται στο δρόμο, στα σημεία συνάντησης των ανθρώπων (Borden, 2001: 178-198).

Με βασικό εργαλείο το βάδισμα και αφετηρία το δρόμο, τρυπώνουμε στο εσωτερικό των Ο.Τ., αψηφώντας τις απαγορεύσεις πρόσβασης.

Εκμεταλλευόμαστε την ασάφεια του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, μπαίνουμε στους ακάλυπτους, ανεβαίνουμε σε ταράτσες και εγκαταλελειμμένους χώρους προκειμένου να αποκτήσουμε μια διαφορετική θέαση της πόλης, από ψηλά. Ανακαλύπτουμε, έτσι, ξεχασμένα σημεία, τα οποία στη συνέχεια καταγράφουμε και αποτυπώνουμε.

Δημιουργείται, έτσι, ένας χάρτης ισογείου (εικ.3), στον οποίο απεικονίζεται ένα εν δυνάμει δίκτυο περασμάτων και πλατειών μικρής κλίμακας εντός των Ο.Τ, που μπορεί να προκύψει από την αφαίρεση ή τροποποίηση των ορίων ιδιοκτησίας. Παράλληλα, γίνεται μια τυπολόγηση στοιχείων που επιτρέπουν την προσωρινή στάση όπως χαμηλά τοιχεία, πεζούλια, ποδιές παραθύρων και σκαλάκια εισόδων, τα οποία στη συνέχεια ενσωματώνουμε στο σχεδιασμό. Πρόκειται για τις ακμές της πόλης στους χαμηλούς ορόφους των κτηρίων, η διαχείριση των οποίων, σύμφωνα με τον Jan Gehl, επηρεάζει τη ζωή στους δημόσιους χώρους.

Εικόνα 3 Χάρτης ισογείου

Εικόνα 4 στοιχεία ακμών

Εικόνα 5 «μικρές πλατείες»

Αυτό που παρατηρείται είναι ότι στο βόρειο τμήμα της περιοχής μελέτης, εμφανίζονται περισσότερες πολυκατοικίες κατασκευασμένες σε υποστυλώματα (pilotis), γεγονός που διευκολύνει την πρόσβαση, συνένωση και διάσχιση των ακάλυπτων, χωρίς την ανάγκη κατεδάφισης κάποιου κτηρίου. H κύρια χρήση γης είναι η κατοικία και τα Ο.Τ. είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος. Επιπλέον, το ποσοστό του ακάλυπτου ξεπερνά το 20%, ενώ υπάρχει τουλάχιστον μια πρόσβαση σε αυτόν, μέσω υπαίθριου ή ημιυπαίθριου χώρου. Αυτά τα χαρακτηριστικά επιτρέπουν μια μορφή ανάπλασης ήπιας μορφής. Στην συνέχεια θα εξεταστούν οι βασικές αρχές σχεδιασμού, εστιάζοντας σε ένα από τα πέντε Ο.Τ. που αναλύσαμε στο πλαίσιο της διπλωματικής.

4 Παρέμβαση
Θεωρούμε ως ελάχιστη μονάδα το Ο.Τ., το οποίο αντιλαμβανόμαστε ως ένα ενιαίο σύνολο κι όχι ως μεμονωμένα οικόπεδα , προκειμένου να μπορέσει να δημιουργηθεί ένας κοινός ενιαίος χώρος στο επίπεδο του ισογείου. Μέσα από τη σύνδεση των υπαίθριων και ημιυπαίθριων χώρων των κτηρίων, προκύπτουν διαφορετικού μεγέθους και μορφής χώροι, οι οποίοι προορίζονται για ένα μεγάλο εύρος δραστηριοτήτων, οι οποίοι μπορούν να φιλοξενήσουν δραστηριότητες κλιμακούμενης έντασης, τοποθετώντας τα κατάλληλα στοιχεία στάσης.
Αυτά προκύπτουν είτε μετά από αφαίρεση ή τροποποίηση των υπαρχουσών περιφράξεων, είτε μετά από προσθήκη νέων στοιχείων, δημιουργώντας μικρά αμφιθέατρα ή χώρους συζητήσεων και συνελεύσεων των κατοίκων. Οι μεσοτοιχίες γίνονται καθίσματα (30-60 εκ.) ή πάγκοι εργασίας (80-90 εκ), ενώ οι τυφλοί τοίχοι γίνονται επιφάνειες προβολής. Τα υλικά που αφαιρούνται μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις νέες κατασκευές.

Εικόνα 6 δίοδοι στο εσωτερικό των πέντε Ο.Τ.

Βασικό κριτήριο για την προτεινόμενη παρέμβαση είναι το μέγεθος και η θέση των εισόδων στο εσωτερικό των Ο.Τ., ώστε να διαχωριστούν οι κύριες από τις δευτερεύουσες προσβάσεις στους ακάλυπτους και να οργανωθεί η κίνηση και η στάση των οχημάτων και των πεζών.

Περιορίζοντας τη στάθμευση στην περίμετρο του Ο.Τ. και στα κενά οικόπεδα αν υπάρχουν, διατηρούμε το κέντρο του Ο.Τ. ελεύθερο από οχήματα, ώστε να μπορεί χρησιμοποιηθεί για τις δραστηριότητες μεγαλύτερης έντασης.

Οι χώροι αυτοί, καθώς και οι είσοδοι των πεζών επισημαίνονται με τη χρήση πιο έντονου φωτισμού, κατά τη διάρκεια της νύχτας, προκειμένου να χρησιμοποιούνται και μετά τη δύση του ηλίου, στο πλαίσιο των ωρών κοινής ησυχίας. Τόσο ο φωτισμός, όσο και τα υλικά επίστρωσης, υποδηλώνουν την ενότητα του χώρου και καλούν τον περιπατητή να εξερευνήσει νέες διαδρομές.

Ένα μεγάλο τμήμα του εδάφους αντικαθίσταται από χώμα ή από κεραμικό σταθεροποιημένο δάπεδο, ένα υλικό υδατοπερατό, που επιτρέπει την ανάπτυξη της φύτευσης, προκειμένου να οριοθετείται ο χώρος κίνησης των οχημάτων, αλλά και να δημιουργείται ευνοϊκότερο μικροκλίμα για το Ο.Τ.

Η αύξηση της φύτευσης συμβάλλει στην κάλυψη της έλλειψης πρασίνου, τόσο σε επίπεδο γειτονιάς, όσο και σε επίπεδο πόλης, η οποία επισημαίνεται στη μελέτη «Αναθεώρησης και Επέκτασης του Γ.Π.Σ. Βόλου 2009-2011» του γραφείου Δοξιάδη. Συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι σε επίπεδο γειτονιάς, η άνιση κατανομή των κοινόχρηστων χώρων εξισορροπείται από το πλεόνασμα που παρουσιάζεται σε άλλες γειτονιές και από την ύπαρξη μεγάλης έκτασης πρασίνου στην παραλία, χωρίς να προτείνεται η αύξηση της φύτευσης στις περιοχές που υστερούν. Σε επίπεδο πόλης, η κάλυψη του ελλείματος σε πράσινο προτείνεται να γίνει με τη μετατροπή του Στρατοπέδου Γεωργούλα, του Νεκροταφείο Ν. Ιωνίας και μέρους του Λόφου Γορίτσας σε πάρκο πόλης, καθώς ο κατακερματισμός της γης σε μικροϊδιοκτησίες εμποδίζει τις απαλλοτριώσεις.

Οι ενιαίοι χώροι που θα προκύψουν αποτελούν μικρούς ελεύθερους χώρους πρασίνου μέσα στον πυκνοδομημένο αστικό ιστό, που στη διεθνή βιβλιογραφία ονομάζονται pocket parks («πάρκα τσέπης»). Μετά τις παρεμβάσεις, η έκταση που καλύπτεται από χώμα και υδατοπερατά υλικά φτάνει να ξεπερνάει την απαιτούμενη έκταση προς φύτευση, δηλαδή τα 2/3 του ακαλύπτου.

Εικόνα 7 παράδειγμα ανάλυσης | κάτοψη ισογείου – τομή ΑΑ’ – τομή ΒΒ’

Εικόνα 8 αξονομετρικό

Εικόνα 9 διαγράμματα φωτισμού και κίνησης

Εικόνα 10 διαγράμματα οπτικού πεδίου

5 Μέθοδος Υλοποίησης

Η πρόταση ενοποίησης των ακαλύπτων, μπορεί να ενσωματωθεί στα προγράμματα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης που στοχεύουν στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Για την εκκίνηση της διαδικασίας θα πρέπει ο Δήμος σε συνεργασία με τους τοπικούς φορείς, το ΤΕΕ, το ΣΑΜ και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, να επαναφέρει το ζήτημα της ανεπάρκειας των δημόσιων χώρων και της έλλειψης πρασίνου, καλώντας τους κατοίκους να συμμετέχουν στο σχεδιασμό του χώρου στον οποίο ζουν, μέσα από την ενεργοποίηση των αδόμητων χώρων της πόλης.

Η σχεδιαστική μας πρόταση μπορεί να ενταχθεί στη διαδικασία ενημέρωσης, εισάγοντας τους κατοίκους στη λογική της ενοποίησης και στο μέγεθος της επέμβασης, για να μπορέσουν στη συνέχεια να εκφράσουν οι ίδιοι τους προβληματισμούς και τις διαφωνίες τους.

Το συμμετοχικό εργαστήρι σχεδιασμού αποτελεί το δεύτερο στάδιο της διαδικασίας, προκειμένου να παραχθούν τα σχέδια των παρεμβάσεων, που θα εξυπηρετούν τις ανάγκες των κατοίκων με την επικουρική συμμετοχή των αρμόδιων τοπικών αρχών και φορέων. Για την πραγματοποίησή του απαραίτητη είναι η συναίνεση της πλειοψηφίας (66%) των κατοίκων-ιδιοκτητών στην παραχώρηση των ακάλυπτων σε κοινή χρήση, μετά από ψηφοφορία της Γενικής Συνέλευσης των πολυκατοικιών και της Γενικής Συνέλευσης Συνιδιοκτητών του Ο.Τ. Θεωρώντας δεδομένη αυτή την προϋπόθεση, τα τελικά σχέδια κατατίθενται στην αρμόδια τεχνική υπηρεσία του Δήμου, η οποία αναλαμβάνει τις εργασίες που δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν αποκλειστικά από τους συμμετέχοντες κατοίκους και έχουν μεγάλο κόστος.

Όπως υπογραμμίζει ο Jan Gehl, η μικρή κλίμακα των κοινωνικών ομάδων συμβάλλει στην άμεση συμμετοχή για την βελτίωση του συνοικιακού περιβάλλοντος, «(…) οι κάτοικοι σε αυτές τις μικρότερες ενότητες είναι ικανοί να αυτοοργανωθούν σε ομαδικές δραστηριότητες ταχύτερα και αποτελεσματικότερα και να επιλύσουν κοινά προβλήματα. Η υποδιαίρεση των κτηριακών συνόλων σε μικρότερες και σαφέστερα καθορισμένες ενότητες διευκολύνει τις μελέτες βελτίωσης των υφιστάμενων περιοχών, όπου το κρίσιμο πρόβλημα σχετίζεται με την κλίμακά τους και με τη μη προσδιορισμένη λειτουργία των κοινόχρηστων χώρων τους» (Gehl, 2013: 61-69).

Ακόμα, λοιπόν, κι αν δεν υπάρξει συμφωνία στο ζήτημα της ενοποίησης, τέτοιες διαδικασίες είναι σημαντικές για την έναρξη συμμετοχικών δράσεων και την κινητοποίηση των κατοίκων σε ζητήματα που τους αφορούν άμεσα και επηρεάζουν την ποιότητα ζωής τους.

Συμπεράσματα

Η πρόταση ενοποίησης των ακάλυπτων επισημαίνει τις δυνατότητες του υπάρχοντος αστικού ιστού, καθώς και του ισχύοντος νομικού και θεσμικού πλαισίου, στο οποίο μπορεί να βασιστεί η μελέτη και η υλοποίηση της ιδέας αυτής.

Ο δρόμος επεκτείνεται ανάμεσα στα κτήρια και ενώνει τους αποσπασματικούς, αδόμητους χώρους της πόλης, προσφέροντας ευκαιρίες στάσης και κατοίκησης. Με την ενεργό συμμετοχή των άμεσα εμπλεκόμενων κατοίκων, τόσο στη λήψη των αποφάσεων, όσο και στο σχεδιασμό, προφυλάσσονται τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, οι κάτοικοι εισάγονται στη λογική των συμμετοχικών διαδικασιών και κινητοποιούνται να αναλάβουν δράση για τα ζητήματα που τους αφορούν.

Χωρίς να χρειάζεται κατεδάφιση κάποιου κτηρίου, απαλλοτρίωση κάποιου οικοπέδου ή μια επέμβαση μεγάλης κλίμακας μπορεί να δημιουργηθεί ένα ευνοϊκό μικροκλίμα στο Ο.Τ. και κατ’ επέκταση στην γειτονιά με χώρους συλλογικής ζωής και πρασίνου, κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα, σε άμεση επαφή με την κατοικία.

Ο δημόσιος χώρος επαναπροσδιορίζεται και στο επίκεντρο του σχεδιασμού βρίσκεται ο άνθρωπος και οι ανάγκες του. Οι υπαίθριοι χώροι μικρής κλίμακας της κάθε γειτονιάς μπορούν να αποτελέσουν μια άμεση λύση στο πρόβλημα της ανεπάρκειας χώρων επικοινωνίας μεταξύ των κατοίκων, με βασική προϋπόθεση την αντιμετώπιση της ιδιοκτησίας όχι μόνο ως ατομικό δικαίωμα, αλλά και ως υποχρέωση απέναντι στο κοινωνικό σύνολο.

Παραπομπές
Borden, I. 2001. Another Pavement, Another Beach: Skateboarding and the Performative Critique of Architecture. Στο The Unknown City, Contesting Architecture and Social Space. MIT Press, Cambridge MA, USA. 178-198.
Δενδρινός, Σ. 2011. Τα όρια του δημόσιου χώρου. Στα πρακτικά του συνεδρίου Δημόσιος χώρος…αναζητείται”. 20-22 Οκτωβρίου 2011. Ολύμπιον. Θεσσαλονίκη. ΤΕΕ/ΤΚΜ. 149-152.
Δοξιάδη (Γραφείο). Αναθεώρηση – Επέκταση Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Πολεοδομικού Συγκροτήματος Βόλου, Β1 στάδιο της μελέτης. 2009-2011.
Gehl, J. 2013. Η ζωή ανάμεσα στα κτήρια, χρησιμοποιώντας το δημόσιο χώρο. μτφ.: Κατσαβουνίδου, Γ. Ταράνη Π. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας. Βόλος.
Στάμος, Γ. 1992. Πολεοδομικές παρεμβάσεις στο Δήμο Βόλου(εισήγηση). Στην Ημερίδα Τα πολεοδομικά προβλήματα του Νομού Μαγνησίας. ΤΕΕ Ν. Μαγνησίας.
Χαστάογλου, Β. 2007. Βόλος: Το πορτραίτο της πόλης, από το 19ο αιώνα έως σήμερα, ΔΗ.Κ.Ι., Βόλος.
Χριστοφιλοπούλου, Γ. Δ. 1900. ΑΣΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ – ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ, Τεχνική διαδικασία ή κοινωνική επιστήμη;. Εκδόσεις Αφοί Π. Σακκούλα, Αθήνα.
Νόμος 4067/2012 – ΦΕΚ 79/A/09.04.2012. Νέος Οικοδομικός Κανονισμός
Νόμος 1577/1985 – ΦΕΚ 210/Α/18-12-1985. Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός

Comments are closed