1 Ι.Α.Τσαλικίδης 2. Μ.Λιονάτου 3. Δ.Μεταξάς 4.Φ.Παπαπέτρου 5. Μ.Γκουτζιαμάνης
Περίληψη
Η εισήγηση αφορά στο υλοποιημένο έργο ανασχεδιασμού των ποταμοβραχιόνων της Έδεσσας ως ένα οίκο-πολιτιστικό σύστημα διαδρομών, τριών περίπου χιλιομέτρων στο κέντρο της πόλης, στόχος του οποίου είναι η πόλη να προβάλει την ταυτότητα της και να ανακτήσει την εν δυνάμει φυσιογνωμία της ως “Έδεσσα η πόλη του νερού”. Σε μια πόλη όπου η ιστορία και το όνομα της είναι συνυφασμένα με τη ροή του νερού, ο αστικός δημόσιος χώρος ανασυντάσσεται και οργανώνεται γύρω από ένα ολοκληρωμένο γραμμικό δίκτυο πρασίνου κατά μήκος των τριών ποταμοβραχιόνων που τη διατρέχουν. Μέσα από την ανάγνωση και ανάλυση του παρόχθιου τοπίου, ο σχεδιασμός εκμεταλλεύεται και αναδεικνύει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε ποταμοβραχίονα. Η φυσιογνωμία τους επαναπροσδιορίζεται και αποδίδεται στην πόλη, με τη δημιουργία τριών “θεματικών περιπάτων”. Ο περίπατος Τέχνης και Πολιτισμού, ο περίπατος της Φύσης, ο περίπατος Ανάγνωσης της Ιστορίας της Πόλης. Οι περίπατοι αυτοί οργανώνονται και σχεδιάζονται ακολουθώντας τις σύγχρονες τάσεις της Αρχιτεκτονικής Τοπίου, θεωρώντας το αστικό τοπίο, ως ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο ανθρωπογενές τοπίο, με ποιότητα που εξαρτάται από τη σχέση του με τα φυσικά, οικολογικά και ιστορικά χαρακτηριστικά πάνω στα οποία εγγράφεται. Αυτή τη σχέση επαναπροσδιορίζει το έργο ανάπλασης των ποταμοβραχιόνων, που σε συνδυασμό με τη μεγάλη κλίμακα της επέμβασης σε σχέση με το μέγεθος της πόλης, την αναδεικνύει ως πρότυπη ολοκληρωμένη αντιμετώπιση αειφόρου σχεδιασμού του αστικού τοπίου, λαμβάνοντας υπ’ όψιν, όλες τις κοινωνικές, οικολογικές και βιωματικές παραμέτρους που καθορίζουν την εικόνα και πνεύμα του τόπου. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από το ΕΣΠΑ και η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 2013.
1 Εισαγωγή
1.1 Θεωρητικό Πλαίσιο: Δημόσιος Αστικός Χώρος και Φυσικό Τοπίο
Η νέα πραγματικότητα στο σχεδιασμό του δημόσιου χώρου επαναπροσδιορίζει τις στείρες αντιθέσεις σκληρού και μαλακού, τεχνητού και φυσικού, αστικού και φυσικού τοπίου και επαναφέρει την ποιότητα του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος στην πόλη.
Δεδομένου ότι οι φυσικές περιοχές όλο και περισσότερο αποδομούνται και απειλούνται, η χρήση οικολογικών και αειφόρων προσεγγίσεων στη διαχείριση, οργάνωση και σχεδιασμό του τοπίου (Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων 2004), μπορεί να αποτελέσουν εργαλεία αποκατάστασης και βελτίωσης της υγείας των πόλεων. Στις πόλεις με ποταμούς, ο αστικός σχεδιασμός και προγραμματισμός πρέπει να συμφιλιώσει την ανάπτυξη, τον έλεγχο πλημμυρών, και την αναψυχή με τον περιβαλλοντικό σχεδιασμό και τις στρατηγικές που ενισχύουν τα οικολογικά συστήματα του ποταμού (Open Space Seattle 2100 Coalition 2007).
Ειδικότερα σε διεθνή παραδείγματα πόλεων όπως αυτά της Βέρνης και του Μπορντώ (Desvigne 2005) διακρίνουμε επιτυχή συμβίωση της πόλης και των φυσικών υδάτινων αξόνων. Στη Βιέννη όταν απομακρύνθηκε η ανάγκη προστασίας και οχύρωσης των ποταμών από τα φυσικά φαινόμενα, αναπτύχθηκε ένας ολοκληρωμένος ιστός δημόσιων χώρων (Chovanec Α. κα 2000). Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στο Μπορντώ διαφοροποιείται καθώς επιχειρήθηκε η ισορρόπηση των χρήσεων σε όλα τα επίπεδα της διαδρομής του ποταμού και του φυσικού τοπίου μέσα στην πόλη. Με αφορμή τον ποικίλο χαρακτήρα των περιοχών μετασχηματίστηκαν αχρησιμοποίητοι και παρηκμασμένοι χώροι και γεννήθηκαν σύγχρονοι δημόσιοι χώροι που ενοποιήθηκαν με το σύνολο της πόλης, δημιουργώντας μεταβατικά διαστήματα χώρων πνοής της αστικής ζωής, προσθέτοντας διαδρόμους κίνησης, οικολογίας και πολιτισμού στο πυκνά δομημένο σύστημα (Λιονάτου & Τσαλικίδης 2005).
1.2 Ιδιαιτερότητες
Η δημιουργία υδάτινων οικοπολιτιστικών διαδρομών και πάρκων στο σύστημα δημοσίων χώρων της Έδεσσας αποτελεί μία πρωτογενή επέμβαση, η οποία μετασχηματίζει και επαναπροσδιορίζει τον αστικό χώρο μίας πόλης μικρής κλίμακας, επαναφέροντας το υδάτινο στοιχείο ως αστική υποδομή. Κύριος στόχος είναι η δημιουργία ενός σύνθετου συμπλέγματος ανοικτών χώρων, ενσωματώνοντας το φυσικό τοπίο και το δημόσιο χώρο στην πόλη. Μια από τις ιδιαιτερότητες της εργασίας είναι η καταγραφή και κατηγοριοποίηση των τοπίων της πόλης. Η τυπολογία που προκύπτει αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για την τελική ενοποίηση του δημόσιου χώρου ως χώρου κίνησης και δράσης και την ανάκτηση χαμένων ποιοτήτων του περιβάλλοντος (Τσαλικίδης & Τσιούρης, 2008).
2 Μεθοδολογική Προσέγγιση
Ο σχεδιασμός του δικτύου υδάτινων οικοπολιτιστικών διαδρομών και πάρκων στην πόλη της Έδεσσας αποτέλεσε μία σύνθετη διεργασία που διαχωρίστηκε σε τρεις φάσεις.
2.1 Ανάλυση, αξιολόγηση και σύνθεση χαρτών τοπίου
Στην πρώτη φάση μελετήθηκε η ιστορία και ανθρωπογεωγραφία της ευρύτερης περιοχής, αναλύθηκαν υπάρχοντες χάρτες και αεροφωτογραφίες, οργανώθηκαν επισκέψεις πεδίου σε δείγματα αστικού ιστού όπου έγινε καταγραφή και αξιολόγηση πάρκων, υπαίθριων χώρων, φυσικών και υδάτινων αξόνων. Δημιουργήθηκε έτσι ένα τοπιακό μοντέλο ανάλυσης της πόλης, τα συμπεράσματα του οποίου παρουσιάστηκαν μέσω αναλυτικών χαρτών και πινάκων:
• Χάρτης οικολογικών χαρακτηριστικών: καταγραφή των κύριων φυσικών παραγόντων του τοπίου (βλάστηση, γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά, υδατογραφικά και τοπογραφικά χαρακτηριστικά, επικρατούντες άνεμοι και κλιματολογικά χαρακτηριστικά).
• Χάρτης οπτικών – αντιληπτικών χαρακτηριστικών του τοπίου: καταγραφή των πόλων έλξης της πόλης, ανάλυση οπτικής αντίληψης και ηχητικής όχλησης.
• Χάρτης Ενοτήτων Τοπίου και Αστικού Χαρακτήρα: προσδιορισμός διαφορετικών κατηγοριών μικροτοπίων. Η τυπολογία των τοπίων προέκυψε από την ανάλυση των οικολογικών δεδομένων, την καταγραφή των χρήσεων γης, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του τοπίου.
Τα κριτήρια ομοιογένειας βάση των οποίων προσδιορίστηκαν οι τοποθεσίες ως μονάδες ανάλυσης του τοπίου της Έδεσσας, είναι πολιτισμικά, οικολογικά και όπτικο-αντιληπτικά. Διαφορές που εντοπίζονται στο σύνολο της βλάστησης, στη γεωμορφολογία, στο σχήμα, στον προσανατολισμό, στην μικροοικονομία της πόλης, τις εγκαταστάσεις και τις χρήσεις της γης, εκφράζονται σε τέσσερα διαφορετικά μικροτοπία:
• Ακανόνιστος Πυκνός Αστικός Ιστός – Απουσία Πρασίνου
• Γεωμετρικός Αστικός Κάνναβος – Οργανωμένο Πράσινο
• Συνύπαρξη Φυσικού και Ανθρωπογενούς Τοπιού – Ισχυρή Παρουσία Νερού
• Γραμμικό Μεταβατικό Τοπίο Μεταξύ Πόλης & Φύσης
Εικόνα 1 Χάρτης Ενοτήτων Τοπίου και Αστικού Χαρακτήρα
Η δεύτερη φάση του έργου αφορούσε τη διάκριση και καταγραφή διαδρομών διαφορετικού χαρακτήρα μέσα στην πόλη. Από την ανάλυση προσδιορίστηκαν σημαντικοί θύλακες ενδιαιτημάτων και προτάθηκαν καίριοι χώροι ως συνδετικοί ιστοί του παλιού με το νέο, της κίνησης με τη δράση και του τεχνητού με το φυσικό. Ειδικότερα, έγινε διάκριση των επανεγγραφών παρηκμασμένων αστικών πάρκων και ανεκμετάλλευτων χώρων της πόλης και υδάτινων διαδρομών που την διατρέχουν και την συνδέουν με τον ορεινό όγκο του Βόρα. Σκιαγραφήθηκε έτσι ένας ιστός αξόνων πολιτισμού και αναψυχής, με κύρια χαρακτηριστικά το νερό, τα μνημεία και τις σημαντικές θέσεις της πόλης, καθώς και τον πλούτο της ενδημικής βλάστησης.
Η τρίτη καταληκτική φάση αφορούσε στον αναλυτικό σχεδιασμό και μελέτη εφαρμογής του δικτύου οικολογικών και πολιτιστικών υδάτινων διαδρομών και πάρκων. Το δίκτυο των υδάτινων διαδρομών που διασχίζουν την πόλη της Έδεσσας αποτέλεσε το χάρτη για τη χάραξη ενός πλέγματος πεζοδιαδρομών και ποδηλατόδρομων παράλληλα με τα κεντρικά κανάλια-ποταμοβραχίονες. Εκεί σχεδιάστηκαν νέοι χώροι παθητικής και ενεργητικής αναψυχής με στόχο την τελική αναβάθμιση της καθημερινής χρήσης των καναλιών και την ανάδειξη της σημασίας του νερού για την κοινωνική ζωή της πόλης.
2.2 Αποτελέσματα σύνθεσης – Εφαρμογή
Ειδικότερα διακρίνουμε τις παρακάτω προτεινόμενες παρεμβάσεις:
Ποταμοβραχίων Α΄
Κατά την ανάλυση και αξιολόγηση του ποταμοβραχίονα Α΄ εντοπίστηκε ένας σημαντικός αριθμός πολιτιστικών και εκπαιδευτικών πόλων έλξης κατά μήκος της πορείας του. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην υιοθέτηση της κεντρικής ιδέας για την διαμόρφωση του ποταμοβραχίονα ως θεματικό «περίπατο Τέχνης και Πολιτισμού».
Η τελική ανάπλαση είχε ως απώτερο στόχο τη διαμόρφωση μιας διαδρομής, μέσα από την οποία θα αναδεικνύεται ο πολιτισμικός και καλλιτεχνικός χαρακτήρας της πόλης, ενώ η αρμονική εναλλαγή περιοχών και στάσεων διαφορετικού χαρακτήρα κατά μήκος της διαδρομής, αποσκοπούσε στη δημιουργία ενός ξεχωριστού πολύ-πολιτισμικού περίπατου, αποδοτικού για την ίδια την πόλη. Νέοι χώροι εκδηλώσεων και συναντήσεων (πάρκο μικρών καταρρακτών, πάρκο Τσίτση) οργανώθηκαν σε υπάρχοντες υποβαθμισμένους και παράλληλα δημιουργήθηκαν χώροι κατάλληλοι για απομόνωση και ξεκούραση. Τέλος η τοποθέτηση γλυπτών σε κομβικά σημεία κατά μήκος της διαδρομής ως μόνιμη έκθεση τέχνης σε συνδυασμό με εφήμερες εκθέσεις και δρώμενα, συμπλήρωσαν την πολιτιστική διάσταση του χώρου.
Εικόνα 2 Άποψη Ποταμοβραχίονα Α’.
Ποταμοβραχίων Β΄
Η πλούσια ενδημική βλάστηση και τα κυρίαρχα αστικά οικοσυστήματα που εντοπίστηκαν κατά την ανάλυση και αξιολόγηση του ποταμοβραχίονα Β, οδήγησαν στην κεντρική ιδέα που βασίζεται στην αναδημιουργία μιας οικολογικής διαδρομής που σέβεται και αναδεικνύει τον φυσικό πλούτο της πόλης, ενός «περιπάτου της φύσης». Ο σχεδιασμός και το δομικό και φυτικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή, είχαν ως στόχο τη δημιουργία ενός σύγχρονου γραμμικού πάρκου – περιπάτου, με σαφή ταυτότητα και χαρακτήρα και λειτουργίες αναψυχής και εκπαίδευσης.
Στον ποταμοβραχίονα Β΄ προβλήθηκαν τα οικολογικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του τοπίου, ενώ ο χαρακτήρας του διαφοροποιήθηκε κατά μήκος της διαδρομής. Αρχικά, κατά την «είσοδο» του νερού στην πόλη, οι προτεινόμενες επεμβάσεις στοχεύουν στην ενίσχυση της αλληλοδιείσδυσης φύσης και ανθρωπογενούς τοπίου, ενώ η οπτική επαφή με το νερό παραμένει ανεμπόδιστη. Ο χαρακτήρας του επόμενου τμήματος του ποταμοβραχίονα είναι ιδιαίτερα αστικός, με έντονη την παρουσία γεφυρών για τις ανάγκες των κατοίκων και τη σωστή λειτουργία της περιοχής. Στην τρίτη και τελευταία ενότητα, κατά την «έξοδο» του νερού από την πόλη, επιχειρήθηκε υποβάθμιση των πεζοδρόμων στο επίπεδο του νερού και χρήση θεματικών ενοτήτων υδροχαρών και ξηροφυτικών φυτών, ενώ πάνω από την κοίτη του ποταμού τοποθετήθηκαν μεγάλες ξύλινες εξέδρες που επιτρέπουν την επαφή με το νερό.
Εικόνα 3 Άποψη Ποταμοβραχίονα Β’
Ποταμοβραχίων Γ΄
Ο ποταμοβραχίονας Γ, ο οποίος χαρακτηρίζεται από έντονη παρουσία νερού και καταλήγει στους καταρράκτες της Έδεσσας, έδωσε αφορμή για την κεντρική ιδέα διαμόρφωσης, ενός θεματικού «περιπάτου Ανάγνωσης της Ιστορίας» της πόλης της Έδεσσας. Η δυναμική της ροής του ποταμού αυτού ενδυναμώθηκε μέσα από το σχεδιασμό του, με κορύφωση τη διώροφη γέφυρα που σχεδιάστηκε λίγο πριν την «έξοδο» του νερού τους καταρράκτες. Πρόκειται για μία σύγχρονη κρεμαστή γέφυρα, σε αντίθεση αλλά και πλήρη αρμονία, με την παλιά Βυζαντινή γέφυρα στην «είσοδο» του νερού στην πόλη. Μεταξύ των δύο γεφυρών απεικονίζεται όλη η ιστορία της πόλης μέσα από μία σειρά εικόνων αναρτημένων σε ειδικά σχεδιασμένους ιστούς νέων φωτιστικών σωμάτων. Τέλος μια σειρά από πέργολες και καθιστικά στην αρχή της διαδρομής δίνουν τη δυνατότητα στη πόλη να προβάλει τόσο την ιστορία της, όσο και τον πολιτισμό της, μέσα από μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις, κ.α.
Εικόνα 4 Άποψη Ποταμοβραχίονα Γ’
2.3 Συνδεόμενο Δίκτυο Αστικών χώρων
Καθώς τα προβλήματα της έλλειψης αστικού βιώσιμου χώρου αυξάνονται, διαπιστώνεται μία σημαντική στροφή στο χειρισμό του αστικού πρασίνου, όπου πλέον δεν αντιμετωπίζεται ως μονάδα μεμονωμένου χώρου αλλά ως διαδρομή πρασίνου συνδεδεμένη στον αστικό ιστό, ως σφηνοειδής εισχώρηση μέσα στο δομημένο περιβάλλον (Bassler 2002). Έτσι αξιολογώντας μία σειρά ειδικών παραμέτρων (Λιονάτου 2008), (Τσαλικίδης κα 2009), επιλέχθηκαν συγκεκριμένα πάρκα στην πόλη της Έδεσσας, (Τσιούρης και Τσαλικίδης 2008), ως υποδομές πρασίνου με στόχο να συνδεθούν με το δίκτυο ποταμοβραχιόνων και να δράσουν προσθετικά στον αστικό δημόσιο χώρο της πόλης. Επιλεκτικά θα αναλύσουμε τα παρακάτω:
Πάρκο Μικρών Καταρρακτών
Η ολική ανακατασκευή του Πάρκου των Μικρών Καταρρακτών είχε ως στόχο, τη φυσική αναβάθμιση του χώρου και την απρόσκοπτη και αποδοτική λειτουργία του, ως θύλακα αναψυχής και πολιτισμού. Η νέα σχεδιαστική σύνθεση επιχείρησε την αξιοποίηση και ανάδειξη των χαρακτηριστικών του υγρού στοιχείου: της έντασης, της οπτικής και ηχητικής συγκίνησης που προκαλεί η πτώση του νερού και της ηρεμίας που επιβάλλει η απλωμένη, εν συνεχεία, λίμνη του.
Εικόνα 5 Άποψη πάρκου Μικρών Καταρρακτών.
Πάρκο Τσίτση
Το «πάρκο Τσίτση» εντοπίζεται στο τέλος του ποταμοβραχίονα Α΄. Η θέση του (βρίσκεται πάνω στο «φρύδι» της πόλης με θέα στον Εδεσσαϊκό κάμπο) και η άμεση σύνδεσή του με τον «περίπατο Τέχνης και Πολιτισμού» συνετέλεσαν στη διαμόρφωση ενός ιδιαίτερου πάρκου «έργου Τέχνης» που ενσωματώνει τόσο λειτουργίες πολιτισμού όσο και αναψυχής. Οι έντονες κλίσεις στο ανάγλυφο αποτέλεσαν αφορμή για την δημιουργία πλατύσκαλων-καθιστικών, ραμπών και ραμπόσκαλων ενσωματωμένων στο τοπίο, καθιστώντας το χώρο προσπελάσιμο από όλες τις ομάδες χρηστών και ικανό να φιλοξενήσει ποικίλες πολιτιστικές εκδηλώσεις και συναθροίσεις.
Εικόνα 6 Άποψη πάρκου Τσίτση
3 Αναμενόμενα αποτελέσματα
Η εφαρμογή του παραπάνω έργου, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το ΕΣΠΑ και κατασκευάστηκε κατά τα έτη 2010-2013, είχε ως αποτέλεσμα την αναβάθμιση και ανάδειξη της οικολογικής, πολιτιστικής και τοπιακής ταυτότητας της Έδεσσας, μέσω της διατήρησης, ειδικής διαχείρισης και σχεδιασμού του φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου. Κατά την ανάλυση και διαχείριση των τριών φάσεων αναδεικνύονται και βελτιώνονται τρεις βασικοί τομείς:
• Περιβάλλον και οικολογία: διατηρείται η τοπική χλωρίδα και πανίδα, διαφυλάσσεται η βιοποικιλότητα και διευρύνονται οι οικότοποι. Διαφυλάσσονται οι υδρολογικοί άξονες και αυξάνεται ο δείκτης αστικού πρασίνου.
• Πολιτισμός και κοινωνία: αναβαθμίζεται η ποιότητα ζωής, εξασφαλίζεται η προσπελασιμότητα των αστικών περιοχών, διευρύνονται και συνδέονται οι χώροι αναψυχής και αυξάνονται οι κοινωνικές επαφές και δραστηριότητες
• Οικονομία: αυξάνονται οι εμπορικές δραστηριότητες και τα έσοδα, αυξάνεται ο τουρισμός και εξισορροπούνται οι οικονομικές ανισότητες
Κατά τη διαβούλευση της πρότασης με την κοινωνία και την διοικητική ηγεσία της πόλης παρουσιάστηκαν πολλά θέματα αποδοχής στην εφαρμογή της ορθολογικής διαχείρισης των φυσικών πόρων και την επανένταξη του φυσικού περιβάλλοντος στον αστικό ιστό, καθώς έθιγε χωροθετικά τον εμπορικό κόσμο (μετακίνηση καταστημάτων, πεζοδρομήσεις, απαγόρευση στάθμευσης κ.α.). Επιπλέον η εφαρμογή και διαχείριση ενός νέου μοντέλου σχεδιασμού με βάση τον αειφόρο σχεδιασμό προκάλεσε αμφιβολίες και αμφισβήτηση στον αν η κοινωνία είναι έτοιμη να αλλάξει συμπεριφορά και να εναρμονισθεί σε μια νέα σειρά κανόνων.
Ο αειφόρος σχεδιασμός και εξέλιξη των σύγχρονων δημόσιων χώρων μπορεί να επιτευχθεί με σεβασμό στην ιστορία, τον πολιτισμό και το φυσικό περιβάλλον κάθε περιοχής. Οι συντελεστές οργάνωσης της τοπικής κοινωνίας, οφείλουν να εισάγουν μια νέα ερμηνεία ανάπτυξης, πλήρως εναρμονισμένης με τις αρχές προστασίας της ιστορίας και του πολιτισμού, καθώς αυτά συνδράμουν στη στήριξη της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής και την επαναφορά των χαμένων φυσικών χαρακτηριστικών στα αστικά κέντρα.