Δ. Κουτσονικόλας, Μ. Σωτηράκογλου, Μ. Μαυρουδή
Το ευρωπαϊκό έργο CONNECTING Nature
Περίληψη
Η παρούσα εισήγηση έχει ως στόχο να παρουσιάσει την προσέγγιση που αναπτύσσεται στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού έργου «Συμπαραγωγή με τη Φύση για τη Μετάβαση, την Καινοτομία και τη Διακυβέρνηση των Πόλεων – CONNECTING Nature» για την προώθηση της ενσωμάτωσης συστημικών λύσεων βασισμένων στη φύση (nature based solutions) για την αστική αναγέννηση και τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς. Επιπλέον, παρουσιάζεται η εμπειρία που αποκόμισε ο δήμος Παύλου Μελά από τη συμμετοχή του στο συγκεκριμένο έργο και το πώς η μεθοδολογική προσέγγιση και τα εργαλεία που αναπτύσσονται μπορούν να αξιοποιηθούν κατά τον σχεδιασμό, την ανάπτυξη και τη λειτουργία της μετατροπής του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά σε Μητροπολιτικό Πάρκο. Στόχος του δήμου Παύλου Μελά είναι μέσω λύσεων βασισμένων στη φύση, οι οποίες παρέχουν βιώσιμες, οικονομικά αποδοτικές και ευέλικτες εναλλακτικές πολλαπλών σκοπών, να επιτευχθούν ταυτόχρονα περιβαλλοντικά, κοινωνικά, πολιτιστικά και οικονομικά οφέλη και να επιτευχθεί η μετάβαση του Μητροπολιτικού Πάρκου Παύλου Μελά σε παράγοντα ανοιχτής αστικής καινοτομίας.
1 Εισαγωγή
Για αρκετό καιρό κυριαρχούσε η άποψη ότι η βιώσιμη ανάπτυξη είναι ασύμβατη με τις πόλεις και τις αστικές περιοχές γενικότερα, ιδιαίτερα με τον τρόπο που αυτές σχεδιάζονταν και αναπτύσσονταν μέχρι πρόσφατα. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, εμφανίστηκε μια νέα τάση που υποστηρίζει ότι οι πόλεις αποτελούν ζωντανά οικοσυστήματα τα οποία, υιοθετώντας λύσεις βασισμένες στη φύση, μπορούν να διατηρήσουν ή ακόμη και να αυξήσουν τα χαρακτηριστικά εκείνα που είναι απαραίτητα για την υψηλή ποιότητα ζωής και τη δημιουργία ενός βιώσιμου και ανθεκτικού αστικού περιβάλλοντος.
Σύμφωνα με μία καλά τεκμηριωμένη αναγνώριση, η φύση βοηθά στην παροχή αποτελεσματικών λύσεων που χρησιμοποιούν και αξιοποιούν τις ιδιότητες των φυσικών οικοσυστημάτων και τις υπηρεσίες που παρέχουν με έξυπνο και ορισμένες φορές «σχεδιασμένο» τρόπο. Λύσεις βασισμένες στη φύση, με βάση τον ορισμό που δίνει η Ε.Ε., θεωρούνται εκείνες οι ευέλικτες προσεγγίσεις που έχουν εμπνευσθεί και βασίζονται στη φύση και οι οποίες είναι βιώσιμες, οικονομικά αποδοτικές και ταυτόχρονα παρέχουν περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονομικά οφέλη και συμβάλλουν στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας των πόλεων.
Η ιδέα της αξιοποίησης λύσεων βασισμένων στη φύση προέκυψε τόσο ως πρόκληση όσο και ως ευκαιρία για να επιτευχθεί ένας αειφόρος επανασχεδιασμός των πόλεων και να αντιμετωπιστούν οι σύγχρονες αστικές προκλήσεις που σχετίζονται με τη ρύπανση του αέρα, του εδάφους και του νερού, τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής όπως οι θερμικές νησίδες, τα κύματα καύσωνα και οι στιγμιαίες πλημμύρες, τις δυσμενείς επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής, την υγεία και την ευημερία των πολιτών και τις αλλαγές που επήλθαν σε σχέση με την κοινωνική συνοχή και την οικονομία. Ωστόσο, η υιοθέτηση και ενσωμάτωση αυτών των λύσεων εξακολουθεί να αποτελεί ένα πολύπλοκο και δυσεπίλυτο πρόβλημα για αυτούς που εμπλέκονται στον σχεδιασμό και τη διακυβέρνηση των πόλεων (Collier et al., 2013; Connop et al., 2016; Bosch et al.,2017).
2 Η προσέγγιση του έργου CONNECTING Nature
Το έργο Συμπαραγωγή με τη Φύση για τη Μετάβαση, την Καινοτομία και τη Διακυβέρνηση των Πόλεων – CONNECTING Nature είναι μια ευρωπαϊκή πρωτοβουλία 12εκ. € που υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος έρευνας και καινοτομίας HORIZON 2020, με τη συμμετοχή του δήμου Παύλου Μελά και 30 ακόμη εταίρων από την Ευρώπη, την Ασία και τη Ν. Αμερική. Σκοπός του έργου είναι να προάγει την ενσωμάτωση λύσεων βασισμένων στη φύση για την αντιμετώπιση των σύγχρονων αστικών προκλήσεων και τη μετάβαση των πόλεων σε παράγοντες ανοικτής καινοτομίας. Η αναμόρφωση των αστικών κέντρων μέσω λύσεων εμπνευσμένων από τη φύση αποσκοπεί στην επανάχρηση με πολύ-λειτουργικό τρόπο κυρίως υποβαθμισμένων και εγκαταλελειμμένων περιοχών, οι οποίες μπορούν να επιφέρουν περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική αναγέννηση και γενικά να παίξουν τον ρόλο “ζωντανών εργαστηρίων” για την καινοτομία, τον πειραματισμό και τη δοκιμή κόστους-αποτελεσματικότητας. Η συνεργασία με τη φύση, σε αντίθεση με την εργασία εναντίον της, μπορεί να ανοίξει το δρόμο προς μια πιο αποδοτική ως προς τους πόρους, ανταγωνιστική και πιο πράσινη οικονομία. Επίσης, μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης και στην οικονομική ανάπτυξη, μέσω της κατασκευής και της παροχής νέων προϊόντων και υπηρεσιών που ενισχύουν το φυσικό κεφάλαιο και δεν το εξαντλούν.
Ένας από τους πρώτους στόχους του προγράμματος ήταν η κατάρτιση μιας βάσης δεδομένων με λύσεις εμπνευσμένες από τη φύση που έχουν εφαρμοστεί ανά την Ευρώπη, η οποία συμπεριλαμβάνει τα βασικά χαρακτηριστικά τους, καθώς και την αποτελεσματικότητά τους ως προς την επίλυση του προβλήματος που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν. Μια λίστα με 343 τέτοιες περιπτώσεις, οι οποίες μελετήθηκαν συστηματικά, καταρτίστηκε για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία. Η καταγραφή αυτή επιτρέπει την άμεση σύγκριση προβλημάτων, περιπτώσεων και παρεμβάσεων, καθώς επίσης και την αντιγραφή πετυχημένων καλών πρακτικών. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι μέσω παρεμβάσεων που περιλαμβάνουν δέντρα στους δρόμους, πράσινους τοίχους και στέγες, πάρκα και αστικούς χώρους πρασίνου μπορούν να προσφερθούν μια σειρά από φυσικά οφέλη, όπως η παρεμπόδιση της σκόνης, η μείωση της ρύπανσης και του θορύβου, η δέσμευση διοξειδίου του άνθρακα, η ψύξη των χώρων, η προστασία έναντι των πλημμυρών, η αύξηση της βιοποικιλότητας και η διατήρηση των ειδών. Περισσότερα οφέλη, όπως η δημιουργία καινοτόμων και βιώσιμων θέσεων απασχόλησης, καινοτόμων επιχειρηματικών μοντέλων και εργαλείων διακυβέρνησης απορρέουν ταυτόχρονα από τις βασισμένες στη φύση λύσεις. Παράλληλα οι χώροι αυτοί παρέχουν αυξημένες ευκαιρίες επαφής με τη φύση, δρουν ως χώροι αναψυχής και ευεξίας και αναπτύσσονται και λειτουργούν συνεργατικά χωρίς αποκλεισμούς δημιουργώντας μία αίσθηση συμμετοχής στην κοινότητα, καταπολεμώντας τον κοινωνικό αποκλεισμό και μειώνοντας τον εκτοπισμό των πολιτών (gentrification) και τις ανισότητες εντός και μεταξύ των πόλεων και των περιοχών.
Στην Εικόνα 1 φαίνονται οι πόλεις ανά την Ευρώπη στις οποίες εντοπίστηκαν οι καταγεγραμμένες περιπτώσεις λύσεων βασισμένων στη φύση, καθώς και ο αριθμός των πόλεων ανά χώρα που συμπεριλαμβάνονται στη βάση δεδομένων.
Στη συνέχεια καταγράφηκε μία σειρά δεικτών που έχουν προταθεί στη βιβλιογραφία και επιτρέπουν την παρακολούθηση και αξιολόγηση αυτών των παρεμβάσεων σε διάφορα επίπεδα, όπως περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά (Balian et al., 2016; Raymond et al., 2017). Στους υφιστάμενους δείκτες προστέθηκαν κάποιοι νέοι δείκτες που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του έργου. Τέλος, αναπτύχθηκε μία μεθοδολογική προσέγγιση συν-διαμόρφωσης και προσαρμογής των λύσεων στις ανάγκες κάθε πόλης του εταιρικού σχήματος για να εξασφαλισθούν παράλληλα και επιπρόσθετα οφέλη από την υιοθέτηση επιτυχημένων καλών πρακτικών. Συνολικά, η προσέγγισή που ακολουθείται στο πλαίσιο του έργου είναι ανοιχτή και καινοτόμος, συν-δημιουργώντας λύσεις βασισμένες στη φύση και προσαρμοσμένες στις ευκαιρίες, τις προκλήσεις, αλλά και τις προοπτικές τόσο της πολιτικής όσο και της οικονομίας, δηλαδή της πραγματικότητας της κάθε πόλης. Οι βασισμένες στη φύση λύσεις σχεδιάζονται, αναπτύσσονται και υλοποιούνται σε συνεργασία με την κοινωνία των πολιτών, τις ΜΚΟ, τους εμπλεκόμενους φορείς και τους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, τις ΜΜΕ, τους βιομηχανικούς εταίρους, τα ακαδημαϊκά και τα ερευνητικά ιδρύματα.
3 Η εμπειρία του δήμου Παύλου Μελά
Ο δήμος Παύλου Μελά προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τα εργαλεία και τη μεθοδολογική προσέγγιση που αναπτύσσονται στο πλαίσιο του έργου CONNECTING Nature και να τα αξιοποιήσει κατά τον σχεδιασμό, την υλοποίηση και τη λειτουργία της μετατροπής του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά σε Μητροπολιτικό Πάρκο. Η παρέμβαση αυτή αφορά τη μετατροπή μιας εγκαταλελειμμένης έκτασης περίπου 332 στρεμμάτων σε έναν δημόσιο χώρο πρασίνου και αναψυχής, σχεδιασμένου βάσει των αρχών αειφορίας, προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς και προβολής της ιστορικής μνήμης και μίας ολοκληρωμένης προσέγγισης ένταξης του πρώην στρατοπέδου στην αστική ζωή της πόλης, Εικόνα 2 και 3. Στόχος του δήμου Παύλου Μελά είναι μέσω ευέλικτων συστημικών παρεμβάσεων πολλαπλών σκοπών που θα πραγματοποιηθούν με συν-δημιουργία και συμμετοχή χωρίς αποκλεισμούς των ενδιαφερόμενων μερών να επιτευχθούν ταυτόχρονα πολλαπλά οφέλη στα οποία μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται: i) η αύξηση της αναλογίας έκτασης χώρων πρασίνου ανά κάτοικο για τον δήμο, ii) η συνεισφορά στο μετριασμό της κλιματικής αλλαγής μέσω δημιουργίας πράσινων υποδομών δέσμευσης διοξειδίου του άνθρακα, iii) η ενίσχυση της προστασίας από πλημμύρες μέσω της αυξημένης απορροφητικής ικανότητας του εδάφους, iv) η μείωση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας, v) η μείωση της αέριας ρύπανσης και του θορύβου, vi) η εξυγίανση του εδάφους, vii) η προστασία/ενίσχυση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων, viii) η βελτίωση της ποιότητας ζωής, της υγείας και της ευεξίας των κατοίκων, ix) η ενίσχυση και διαφοροποίηση της τοπικής οικονομίας, x) η βελτίωση της κοινωνικής συνοχής και της κοινωνικής καινοτομίας και xi) η ενίσχυση και προβολή της ιστορικής και πολιτισμικής ταυτότητας της περιοχής.
Στο πλαίσιο της συμμετοχικής διαδικασίας πραγματοποιήθηκε δημόσια διαβούλευση επί του στρατηγικού σχεδίου ανάπλασης του πρώην στρατοπέδου Παύλου Μελά σε χώρο πρασίνου μητροπολιτικής εμβέλειας και συνδιαμορφώθηκε το τελικό κείμενο. Επιπλέον, στο πλαίσιο του έργου CONNECTING Nature, πραγματοποιήθηκαν συναντήσεις συν-δημιουργίας, διερευνητικό εργαστήριο και συνεντεύξεις με τοπικούς και υπερτοπικούς φορείς, επιχειρήσεις και επαγγελματίες, καθώς και με στελέχη του δήμου, ώστε να διαμορφωθεί μία κοινή οπτική σε σχέση με τις προκλήσεις, τις ευκαιρίες και το όραμα του Μητροπολιτικού Πάρκου Παύλου Μελά. Ο δήμος Παύλου Μελά, αξιοποιώντας τη δυναμική του εταιρικού σχήματος αλλά και των εργαλείων που αναπτύσσονται στο πλαίσιο του έργου, στοχεύει: i) να εμπλέξει την κοινωνία και όλους τους ενδιαφερόμενους τοπικούς και υπερτοπικούς φορείς στο σχεδιασμό, την ανάπτυξη και τη λειτουργία του έργου, ii) να εντοπίσει επιπλέον καλές πρακτικές συστημικών λύσεων βασισμένων στη φύση που μπορούν να ενσωματωθούν στο σχέδιο επανάχρησης, επιφέροντας επιπλέον οφέλη σε περιβαλλοντικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και οικονομικό επίπεδο, iii) να εντοπίσει επιπρόσθετους μηχανισμούς χρηματοδότησης και καινοτόμα επιχειρηματικά μοντέλα, iv) να σχεδιάσει ένα βιώσιμο μοντέλο διαχείρισης και λειτουργίας του χώρου, v) να αναπτύξει ειδικούς προσαρμοσμένους δείκτες για την ποσοτικοποίηση των θετικών επιδράσεων που μπορούν να προκύψουν από την υλοποίηση του έργου.
Η μετάβαση του Μητροπολιτικού Πάρκου Παύλου Μελά σε παράγοντα αστικής καινοτομίας θα επιτευχθεί μέσω λύσεων εμπνευσμένων από τη φύση, αποδεσμεύοντας το δυναμικό του πρώην στρατοπέδου ως πολύτιμου φυσικού πόρου, ιστορικού τόπου και κινητήριου μοχλού για την οικονομική ανάπτυξη και τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης, την κοινωνική συνοχή και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα.
Ευχαριστίες: Το έργο CONNECTING Nature χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα έρευνας και καινοτομίας HORIZON 2020 της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Grant Agreement No 730222).
Παραπομπές
Balian, E., Berhault, A., Eggermont, H., Lemaitre, F., von Korff, Y. and Young, C. 2016. “Social innovation and nature-based solutions.” EKLIPSE/EPBRS/BiodivERsA Joint Foresight Workshop: Brussels, Workshop Report.
http://www.eklipse-mechanism.eu/apps/Eklipse_data/website/EKLIPSE_WP4-WebReport_June2017.pdf
Bosch, M. and Sang, Α. 2017. “Urban natural environments as nature-based solutions for improved public health – A systematic review of reviews.” Environmental Research 158, 373–384.
Collier, M. J., Nedović-Budić, Z., Connop, S., Foley, D., Foley, K., Newport, D., McQuaid, S., Slaev, A. and Verburg, P. 2013. “Transitioning to resilience and sustainability in urban communities.” Cities 32, 21-28.
Connop, S., Vandergert, P., Eisenberg, B., Collier, M. J., Nash, C., Clough, J. and Newport, D. 2016. “Renaturing cities using a regionally-focused biodiversity-led multifunctional benefits approach to urban green infrastructure.” Environmental Science & Policy 62, 99-111.
Raymond, C. M., Frantzeskaki, N., Kabisch, N., Berry, P., Breil, M., Nita, M., Geneletti, D. and Calfapietra, C. 2017. “A framework for assessing and implementing the co-benefits of nature-based solutions in urban areas.” Environmental Science and Policy 77, 15-24.