Ε. Δόβα. Α. Σιβιτανίδου
Περίληψη
Η απόφαση της Πάφου να διεκδικήσει το χρίσμα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (ΠΠΕ) για το 2017 συνδέθηκε άμεσα με την άρρητη επιθυμία για ριζικές αλλαγές σε μια περιοχή που για δεκαετίες βρισκόταν στο περιθώριο των χωρικών, οικονομικών, και πολιτιστικών εξελίξεων. Το προταθέν δίκτυο χωρικών επεμβάσεων για το Ανοιχτό Εργοστάσιο Πολιτισμού της Πάφου είχε στόχο τον επανα-προσδιορισμό των αστικών δημόσιων χώρων ως τόπων κοινωνικής αλληλεπίδρασης, δια-πολιτισμικής ανταλλαγής και συλλογικής δημιουργίας, και, ως Σχέδιο Ολοκληρωμένης Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης, υιοθετήθηκε κι εφαρμόστηκε από το Δήμο Πάφου για την υλοποίηση των έργων. Λίγο μετά το κλείσιμο της αυλαίας, η εισήγηση μελετά το εκ πρώτης όψης εντυπωσιακό χωρικό αποτύπωμα ενός κατ’ αρχήν πολιτιστικού γεγονότος, και το βαθμό στον οποίο η εφαρμογή ‘συλλογικών’ προσεγγίσεων μπορεί να επηρεάσει τις υλικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και οικονομικές διαστάσεις του δημόσιου χώρου. Η έρευνα επικεντρώνεται σε δύο σημαντικούς δημόσιους χώρους της πόλης, παρακολουθώντας τη μεταμόρφωσή τους κατά τη διάρκεια του 2017.
1 Εισαγωγικά
Τον Ιανουάριο του 2017 η Πάφος υποδέχτηκε πανηγυρικά την Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, με μια σειρά εκδηλώσεων στις πρόσφατα αναπλασμένες Πλατείες Κέννεντυ και 28ης Οκτωβρίου, στην καρδιά της πόλης. Ντόπιοι κι επισκέπτες συνέρρευσαν στην τελετή έναρξης, παρά το τσουχτερό κρύο και τις επικίνδυνες λακκούβες των μισοτελειωμένων έργων. Η ‘εργοταξιακή’ εικόνα του χώρου δεν ταίριαζε με την επισημότητα των περιστάσεων, όμως υποστήριξε τις ιδέες της ανα-κατασκευής της ταυτότητας του τόπου, του ανα-προσδιορισμού του κέντρου ως χώρου συνεύρεσης και ανταλλαγής, της ανα-σκαφής για την ανάδειξη και εκμετάλλευση τοπικών ιδιαιτεροτήτων στο όραμα για την πόλη. Αναμφίβολα, χάρη στην ΠΠΕ, ο Δήμος Πάφου κατάφερε να εφαρμόσει ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αστικών αναπλάσεων που άλλαξε ριζικά την εικόνα των δημόσιων χώρων· το ζήτημα είναι ποια είναι αυτή η νέα εικόνα, πώς έχει επηρεάσει την καθημερινότητα της αστικής ζωής, και σε ποιο βαθμό μπορεί μια λογική που ξεκινάει από τον πολιτισμό να ενταχθεί σε μια στρατηγική αειφόρου αστικής ανάπτυξης.
Έχοντας εμπλακεί στην ΠΠΕ ’17 από τα πρώτα διστακτικά της βήματα, μελετούμε τους τρόπους με τους οποίους ένας διεθνής θεσμός έχει επηρεάσει τον αστικό και κοινωνικό χώρο της Πάφου. Προσπαθούμε να διακρίνουμε τις δυναμικές αρθρώσεις μεταξύ δημόσιων χώρων και κοινωνικών ομάδων στην πόλη, ανάμεσα στην υλική κληρονομιά του περιβάλλοντος και την άυλη κληρονομιά των ιδεών.
2 Ο πολιτισμός στο υπόβαθρο
2.1 Ο πολιτισμός ως αστική στρατηγική
Ο τρόπος επιλογής της ΠΠΕ έχει αλλάξει από το 1983, όταν πρωτοκαθιερώθηκε. Tο 2006 μετατράπηκε σε έναν ιδιαίτερα απαιτητικό διαγωνισμό μεταξύ ενδιαφερόμενων· πλέον, η ανάθεση της ΠΠΕ δε βασίζεται στον χαρακτήρα μιας πόλης ως αναγνωρισμένου πολιτιστικού κέντρου, αλλά στην πρόθεσή της να ενσωματώσει τον θεσμό και τα κληροδοτήματά του στην μελλοντική της πορεία. Εν ολίγοις, μια πόλη δεν επιλέγεται για αυτό που είναι, αλλά για αυτό που θέλει να γίνει.
Η επένδυση στον πολιτισμό ως αστική στρατηγική έχει προταθεί στις θεωρίες για τη δημιουργική τάξη (Florida 2012) ή την κατοικησιμότητα (Economist 2017) καθώς οι μεταβιομηχανικές πόλεις μετατρέπονται από τόπους παραγωγής σε τόπους κατανάλωσης (Glaeser 2000). Η Γλασκώβη, ΠΠΕ ’90, εισήγαγε στοιχεία της παραδοσιακής της ταυτότητας, προώθησε ντόπιους δημιουργούς και διέσπειρε εκδηλώσεις εκτός αστικού κέντρου (García 2005), προσφέροντας μια πρώτη ένδειξη των δυνατοτήτων της ΠΠΕ για ουσιαστικές αστικές αλλαγές. Πρόσφατα, μια μελέτη 168 Ευρωπαϊκών πόλεων διαπίστωσε τον άμεσο συσχετισμό πολιτισμού και δημιουργικότητας με την αύξηση θέσεων εργασίας και την ευημερία (Montalto 2017). Δεν είναι, συνεπώς, περίεργη η επιδίωξη του τίτλου της ΠΠΕ ως καταλύτη ανάπτυξης σε πολλαπλά επίπεδα.
2.2 Ο πολιτισμός ως εργαλείο κοινωνικής και χωρικής συνοχής
Η υποψηφιότητα της Πάφου στηρίχτηκε στην ανίχνευση των κοινωνικών, χωρικών και οικονομικών ανισοτήτων και στην αναγνώριση του πολιτισμού ως μέσου αντιμετώπισής τους. Η απρόσμενη ανάπτυξη της Πάφου μετά το ‘74 μετέτρεψε χωρίς σχέδιο μια επαρχιακή κωμόπολη σε διεθνές θέρετρο. Καθώς η ύπαιθρος και οι παραλίες γέμιζαν κατασκευές, το κέντρο άδειαζε, πρώτα λόγω των πολιτικών αναταραχών κι αργότερα λόγω των αλλαγών του τρόπου ζωής. Μαζί ήρθαν κι οι μετανάστες, συνταξιούχοι και εργάτες: το 2011, το 30% των 90.000 κατοίκων της επαρχίας Πάφου είχαν γεννηθεί στο εξωτερικό (RC 2015). Και, παρά τους 680.000 επισκέπτες ετησίως (RC 2012), η ανεργία αυξανόταν. Το ζήτημα της ενσωμάτωσης ήταν έντονο, και οξύνθηκε από την απουσία ενός ενεργού αστικού κέντρου ως κοινού τόπου αναφοράς. Τέλος, με παράδοση αιώνων στον πολιτισμό και τις τέχνες, η σύγχρονη Πάφος διέθετε ελάχιστους χώρους εκδηλώσεων.
Η Ομάδα Εργασίας Πάφος2017 μετέτρεψε την υποψηφιότητα σε συλλογική υπόθεση, σε ανοιχτή πλατφόρμα κατάθεσης ιδεών για το μέλλον της πόλης. Ίσως επειδή οι πιθανότητες της πόλης φαινόταν ελάχιστες, η υιοθέτηση μιας πειραματικής προσέγγισης, στηριγμένης στις τοπικές δυνάμεις, δε συνάντησε εμπόδια. Οι συμμετοχικές διαδικασίες διαμόρφωσης κάθε πτυχής της πρότασης κατάφεραν, πριν ακόμα την επιτυχή της έκβαση, να δημιουργήσουν ένα πλαίσιο ενδυνάμωσης των πολιτών, χτίζοντας κοινωνικό κεφάλαιο (Χριστοφόρου 2015) και συσπειρώνοντας την κοινωνία της Πάφου σε ένα κοινό όραμα.
Η εμπειρία μας ως συντονίστριες του Εργαστηρίου Εθελοντών για τον Αστικό Σχεδιασμό και τις Υποδομές είναι ενδεικτική αυτής της εξέλιξης: μια διευρυμένη ομάδα μηχανικών συνέθεσε μια φιλόδοξη πρόταση για εκτενή ανάπλαση του ιστορικού κέντρου (Karaletsou κ.ά. 2011) με μια σειρά αρχιτεκτονικών έργων που, ακόμα κι αν η υποψηφιότητα αποτύχαινε, θα λειτουργούσε ως παρακαταθήκη για τον μελλοντικό σχεδιασμό της πόλης. Εξελίσσοντας την ουσιαστικά χωρική ιδέα του Ανοιχτού Εργοστασίου Πολιτισμού[i], η πρόταση στόχευσε στην εκμετάλλευση των υπαίθριων χώρων της πόλης για τις εκδηλώσεις -τις εγκαταστάσεις- του Εργοστασίου. Η ανάπλαση των δημόσιων χώρων του κέντρου όρισε μια ραχοκοκαλιά που συνέδεσε ιστορικά και νεότερα κτήρια, άρθρωσε παραμελημένους χώρους μεταξύ τους και έδωσε στον ξεχειλωμένο αστικό ιστό τη συνοχή ενός δικτύου. Μετά τις εκδηλώσεις του 2017, οι χώροι αυτοί θα ξαναγίνονταν τόποι αναφοράς για ντόπιους και επισκέπτες. Έχοντας ήδη ενεργοποιήσει έναν κοινωνικό μετασχηματισμό, δίνοντας έναν κοινό στόχο σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, η διεκδίκηση ενός πολιτιστικού θεσμού θα μπορούσε να πραγματοποιήσει κι έναν χωρικό μετασχηματισμό (εικ. 1).
3 Η πόλη στο προσκήνιο
Μετά το χρίσμα της ΠΠΕ’17, η υλοποίηση του προγράμματος ήταν σημαντική δέσμευση για το Δήμο Πάφου. Για τη χρηματοδότηση από Ευρωπαϊκά Ταμεία, ο Δήμος συγκρότησε το Σχέδιο Ολοκληρωμένης Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης (Δήμος Πάφου 2015). Το Σχέδιο προωθεί την ανάπλαση του κέντρου, αλλά απώτεροι στόχοι είναι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ο εμπλουτισμός του τουριστικού προϊόντος, η δημιουργία θέσεων εργασίας, η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και η οικονομική βιωσιμότητα μέσω της εισαγωγής αειφόρων πρακτικών στην ανάπτυξη της πόλης.
Παρά την καθυστερημένη έναρξη, τα έργα ολοκληρώθηκαν εντυπωσιακά γρήγορα (2015-2017). Η σταδιακή παράδοσή τους μέσα στο 2017, παράλληλα με τις εκδηλώσεις της ΠΠΕ, τόνωσαν την περηφάνειά των πολιτών και την αποδοχή του θεσμού, όπως φαίνεται από το Πολιτιστικό Βαρόμετρο, το εργαλείο αξιολόγησης της ΠΠΕ’17. Το Βαρόμετρο επιβεβαιώνει την συμμετοχή πολλών κοινωνικών ομάδων στις εκδηλώσεις, την αυξανόμενα θετική εντύπωση των ερωτηθέντων για τις εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια του έτους, και τη γενικότερη συναίνεσή τους στην εντυπωσιακή αλλαγή στην πόλη, ανεξάρτητα από το βαθμό συμμετοχής τους (Τσαγκαρίδης 2018, 61). Σχεδόν το 90% πιστεύει ότι θα υπάρξουν μακροπρόθεσμα οφέλη, αλλά δεν λείπουν οι ανησυχίες για την οπισθοδρόμηση της Πάφου στην εποχή της αδιαφορίας για τους δημόσιους χώρους, στις χαμηλής ποιότητας πολιτιστικές εκδηλώσεις και στην αδιαφάνεια των διοικητικών μηχανισμών (Τσαγκαρίδης 2018, 11-13).
[i] Το Ανοιχτό Εργοστάσιο Πολιτισμού (Open Air Factory) ήταν ο διακριτικός τίτλος των εκδηλώσεων της Πάφου για την ΠΠΕ 2017.
Εικόνα 1 Χάρτης του Ανοιχτού Εργοστασίου Πολιτισμού στο κέντρο της Πάφου
4 Η μελέτη
4.1 Μεθοδολογία
Παράλληλα με την επίσημη έρευνα, οι φοιτήτριές μας, εφαρμόζοντας μεθοδολογία επιτόπιας παρατήρησης (Gehl και Svarre 2013), μελέτησαν την καθημερινότητα δύο εμβληματικών χώρων της πόλης: της Πλατείας Κέννεντυ και του Δημόσιου Κήπου, μεταξύ Οκτωβρίου και Νοεμβρίου 2017, με στόχο την αποτύπωση μοτίβων χρήσης (εικ. 2).
Εικόνα 2 Ενδεικτικοί χάρτες μελέτης
4.2 Η Πλατεία Κέννεντυ
Στο παρελθόν, η Πλατεία Κέννεντυ, δίπλα στον κυριότερο κυκλοφοριακό κόμβο του εμπορικού πυρήνα, μετατράπηκε από δενδροφυτεμένη λαϊκή αγορά σε χώρο τραπεζοκαθισμάτων, αλλά το 2010 ήταν πλατεία μόνο κατ’ όνομα, καθώς τη διέσχιζε ο κύριος εμπορικός δρόμος της πόλης. Η ανάπλασή της ολοκληρώθηκε στις αρχές του 2017, με την κατάργηση του δρόμου για την ενοποίηση του χώρου, τον ορισμό περιοχών τραπεζο-καθισμάτων, τη δημιουργία οπτικό-ακουστικού φράγματος με δέντρα προς τη γειτονική κυκλοφοριακή αρτηρία και την κατασκευή χώρου στάθμευσης απέναντι.
Δραστηριότητες, συμπερίληψη και ασφάλεια
Οι καταστηματάρχες δήλωσαν ότι η Πλατεία ανέκαθεν προσέλκυε ντόπιους και τουρίστες, αλλά μετά την ανάπλασή της ο αριθμός των χρηστών αυξήθηκε. Καταγράψαμε μεγάλο αριθμό και ποικιλία δραστηριοτήτων στην πλατεία, σε καθημερινή βάση και μέχρι αργά το βράδυ, ειδικά τα σαββατοκύριακα. Το ομοιόμορφο δάπεδο, τα ευδιάκριτα όρια και ο περιορισμός των ακμών διευκολύνουν την κίνηση των πεζών και αυξάνουν την ποικιλία των δραστηριοτήτων. Εκτός από ενήλικες, άνδρες και γυναίκες, ο σχεδιασμός έδωσε την δυνατότητα σε παιδιά, ηλικιωμένους και Α.Μ.Κ. να κινούνται ελεύθερα και με ασφάλεια. Ο αριθμός των παιδιών στην πλατεία, ειδικά τις πρώτες βραδινές ώρες, ήταν εντυπωσιακός.
Πολιτισμός, δημόσιοι χώροι, κοινωνική συνοχή και ποιότητα ζωής.
Τα πολιτιστικά δρώμενα επάνα-σύστησαν το αστικό κέντρο σε τουρίστες και ντόπιους, Κύπριους και μετανάστες, αναδεικνύοντας τις δυνατότητες ανάπτυξης ενός ελκυστικού δικτύου δημόσιων χώρων όπου συναντώνται διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Εκφράσεις που εκμεταλλεύονται τα χαρακτηριστικά ενός χώρου τον νοηματοδοτούν και τον ζωντανεύουν, ενισχύοντας την μοναδικότητα του. Πέρα από τις εκδηλώσεις, το θέαμα της αστικής καθημερινότητας ελκύει τους πολίτες, που με τη σειρά τους διαντιδρούν μεταξύ τους και με τα στοιχεία του χώρου, μόνιμα κι εφήμερα. Ταυτόχρονα, οι στιγμές πολιτισμού στους δημόσιους χώρους βελτιώνουν την ποιότητα ζωής σε όλη την πόλη. Ένας ζωντανός δημόσιος χώρος με ενσωματωμένο πολιτισμικό χαρακτήρα όχι μόνο προβάλλει αλλά και ενσαρκώνει την αστική ζωή, κάνοντας την πόλη έναν επιθυμητό τόπο διαμονής.
Απόηχος και προσδοκίες
Αν και οι Παφίτες αγκάλιασαν την αναζωογόνηση του κέντρου, η παρατεταμένη κατασκευαστική περίοδος επιβάρυνε τις μικροεπιχειρήσεις. Όσες παρέμειναν, σχολίασαν ότι τώρα άρχισαν να σημειώνουν κέρδη, και σταδιακά εμφανίζονται νέα καταστήματα και καφέ-εστιατόρια. Οικονομικά, οι επιχειρήσεις της Πλατείας επωφελήθηκαν αρκετά από τις πολιτιστικές εκδηλώσεις που διεξαχθήκαν εκεί, με κόσμο που έμενε ως αργά το βράδυ, καθημερινές και σαββατοκύριακα. Καθώς η Πλατεία επανεδραιώνεται ως φιλικός τόπος και ως ‘πύλη’ του πεζοδρομημένου κέντρου, οι πολίτες νιώθουν περηφάνεια για αυτήν. Οι καταστηματάρχες συντηρούν το χώρο, ποτίζουν τα φυτά κι οργανώνουν γιορτές, δείχνοντας έμπρακτα τη συλλογική ‘οικειοποίηση’ του χώρου (εικ. 3).
Εικόνα 3 Δραστηριότητες στην Πλ. Κέννεντυ
4.3 Ο Δημοτικός Κήπος
Μέχρι το ‘90, η δημόσια ζωή της αστικής τάξης εξελισσόταν γύρω και μέσα στον Δημόσιο Κήπο. Με πρότυπο τα Γεωργιανά πάρκα, ο δημόσιος κήπος είχε εγκαταστάσεις άθλησης, χορού, συνάθροισης και ραντεβού με υδάτινα στοιχεία και τοπιοτέχνηση. Πλαισιωμένος από το Δημαρχείο, τα Σχολεία, τη λέσχη Ευσέβεια και μεγάλα αρχοντικά, ανέκαθεν λειτουργούσε ως το «σαλόνι» της πόλης, συνδυάζοντας την κοινωνική παρατήρηση με επιχειρηματικές δοσοληψίες. Καθώς ο τρόπος ζωής άλλαξε, ο Κήπος εγκαταλείφθηκε, και με αφορμή έναν παλαιότερο ανασχεδιασμό, ο Δήμος και η Εκκλησία συγκρούστηκαν για την εκμετάλλευσή του. Το χρίσμα της ΠΠΕ έδωσε τέλος στην αντιπαράθεση, παρά την ανάπλαση της γύρω περιοχής όμως, ο Κήπος μένει παραμελημένος, γεμάτος αγριάδες και σκουπίδια.
Απουσία σχεδιασμού και ασφάλειας, αποκλεισμός
Με εξαίρεση τα δέντρα, μερικά παγκάκια και το παρατημένο αμφιθέατρο, ο Κήπος δεν υποστηρίζει καμία δραστηριότητα, κι έχει μετατραπεί σε μεταβατικό χώρο, χρησιμοποιούμενος κυρίως πρωί και μεσημέρι από μαθητές που πηγαίνουν σχολείο, και τις Κυριακές από εθνικές μειονότητες. Η απουσία σχεδιασμού και φροντίδας δημιουργεί συνθήκες ανασφάλειας και προβλήματα βανδαλισμού σε ένα νευραλγικό σημείο της πόλης, ακριβώς πίσω από το Δημαρχείο· η αδιαφορία των αρχών ενισχύει την δυσπιστία των πολιτών προς αυτές. Η απουσία δραστηριοτήτων κι ανθρώπων καθιστά αδύνατη την επαναφορά του κοινωνικό-πολιτισμικού του νοήματος ως δημόσιου χώρου.
Ο Δημόσιος Κήπος ως κενό, και η ζωή γύρω του
Ενώ ο χώρος του Κήπου αποφεύγεται, στην αναπλασμένη πλατεία παραδίπλα του Δημαρχείου, τα καφέ-μπαρ και εστιατόρια ευημερούν. Παρόλο που ο καταγραμμένος αριθμός χρηστών δεν συγκρίνεται με της Πλατείας Κέννεντυ, είναι ενδεικτικός της αυξημένης χρήσης της περιοχής, παρά το κεντρικό κενό του Κήπου. Ο ανασχεδιασμός της γύρω περιοχής φαίνεται να έχει επαναφέρει την αδρανή δυναμική του χώρου ως ‘σάλας’: ένα φαινόμενο «αστικής γενετικής» υποστηριζόμενο από το κοινωνικό-πολιτιστικό περιβάλλον (εικ. 4).
Εικόνα 4 Σπάνιες στιγμές στον Δημόσιο Κήπο, και συνήθεις δραστηριότητες γύρω του
4.3 Πυροτεχνήματα και λακκούβες
Τον Δεκέμβριο του 2017, αφού τα πυροτεχνήματα καταλάγιασαν και οι λακκούβες σκεπάστηκαν, δήμαρχοι, εκπρόσωποι πολιτιστικών και επαγγελματικών φορέων και απλοί πολίτες κλήθηκαν σε ανοιχτή συζήτηση για την αξιοποίηση του κληροδοτήματος της ΠΠΕ. Στη συνάντηση έγινε εμφανές ότι δεν υπήρχε σχέδιο διαδοχής, κι ότι στις αποκλίνουσες απόψεις για τη διαχείριση των χώρων, τον προγραμματισμό εκδηλώσεων και την εκμετάλλευση της συσσωρευμένης εμπειρίας είχαν προστεθεί οικονομικά ζητήματα και γραφειοκρατικές αγκυλώσεις.
Ήταν όμως επίσης προφανές ότι οι πολίτες ανησυχούν για την αξιοποίηση όλων αυτών που έφερε η ΠΠΕ’17: τις ποικίλες και ποιοτικές εκδηλώσεις, τους ανακτηθέντες δημόσιους χώρους, την αστική ενέργεια. Αναγνωρίζοντας τις δυνατότητες επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας και της εικόνας της Πάφου, της τόνωσης της σχέσης πολιτών και πόλης, οι Παφίτες αγωνιούν για την εξέλιξη ενός κοινού οράματος. Η αισιοδοξία των ερωτηθέντων του Βαρομέτρου μετριάζεται από τις επιφυλάξεις τους για τις γραφειοκρατικές καθυστερήσεις και τα κλειστά διαχειριστικά σχήματα του παρελθόντος, αναδεικνύοντας τη σημασία που δίνουν στην διαφάνεια και στους ανοιχτούς περιεκτικούς σχηματισμούς, όπως εκείνων της επιτυχημένης υποψηφιότητας. Οι πολυάριθμοι εθελοντές μπορούν τώρα να συνεργαστούν με πρόσωπα έμπειρα στη διαχείριση εκδηλώσεων πολιτισμού, σε καλοσχεδιασμένους δημόσιους χώρους που βρίσκονται ήδη στο προσκήνιο, απευθυνόμενοι σε ένα «καλομαθημένο» κοινό. Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συνέβαλαν στην επαναπροσέγγιση των δημόσιων χώρων, και ταυτόχρονα στην επανεκκίνηση της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας σ’ αυτούς.
Οι παρατηρήσεις μας δείχνουν ότι οι χωρικοί μετασχηματισμοί που προκάλεσε μια αρχικά συλλογική προσπάθεια έχουν τη δυναμική να εκκινήσουν και μια σειρά κοινωνικών αλλαγών· η ικανοποίηση που προέκυψε από μια επιτυχημένη υποψηφιότητα και μια εντυπωσιακή, για την κλίμακα της πόλης, διοργάνωση, έχει δώσει την ώθηση για περαιτέρω συλλογικές διεκδικήσεις. Προκειμένου να μην μετατραπεί όλη η προσπάθεια σε ένα βραχύβιο πυροτέχνημα, η ουσιαστική εκμετάλλευση του ανθρώπινου και του χωρικού δυναμικού της πόλης, μέσω «από τη βάση» στρατηγικών, έχει τη δυνατότητα να ξεπεράσει τις διοικητικές λακκούβες στο δρόμο για μια πιο βιώσιμη αστική ανάπτυξη.