2ο Πανελλήνιο Συνέδριο για τον Δημόσιο Χώρο
Πρώτος Άξονας: Αναθεωρήσεις του Δημόσιου Χώρου
Κρίσεις, κοινωνικοπολιτικοί μετασχηματισμοί και η διαχείριση του δημόσιου χώρου
Απόστολος Κυριαζής
Επίκουρος Καθηγητής Αρχιτεκτονικής και Αστικού σχεδιασμού
Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Abu Dhabi University
00306972771547
apostolos.kyriazis@adu.ac.ae
Περίληψη
Οι ακάλυπτοι χώροι των Ελληνικών πόλεων δεν αποτελούν μόνο υπολείμματα του πολύτιμου αστικού ελεύθερου χώρου, αλλά μαζί με τα οικοδομικά τετράγωνα που τους περιβάλλουν αντικατοπτρίζουν τις μεταβολές της αστικής συνθήκης σε επίπεδο κοινωνικής οργάνωσης και αστικής διακυβέρνησης.
Η κρίση ως οικονομική και κοινωνική αντικατοπτρίζεται άμεσα στη δομή και λειτουργία της πολυκατοικίας, με τις συνέπειες να επεκτείνονται τόσο στους περιβάλλοντες δρόμους, όσο και στους ακάλυπτους, οι οποίοι, δεσμευμένοι από τα κτίρια, τους ανθρώπους και τα ασφυκτικά νομικά δεδομένα, αναπόφευκτα επηρεάστηκαν από την κατάρρευση της μεσαίας – αστικής τάξης. Αλλά και νωρίτερα, είχαν παραγκωνιστεί από κάθε πρωτοβουλία ανάπλασης, ως χώροι ασύμβατοι με την κραταιά ατομοκεντρική λογική του αστικού χώρου.
Η ανακοίνωση αυτή επιχειρεί να ποσοτικοποιήσει τις συνέπειες της κρίσης στη συμπαγή χωρική και κοινωνική διαστρωμάτωση της Ελληνικής πόλης, εξετάζοντας τις μεταβολές σε βάθος δεκαετίας σε μια ενδεικτική ομάδα δώδεκα οικοδομικών τετραγώνων στο Βόλο.
Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής σε συνδυασμό με το αδιέξοδο στο οποίο έχει παρέλθει το αστικό περιβάλλον αλλά και οι πολίτες που το βιώνουν, επιτάσσουν την αλλαγή λογικής και αναφοράς, προς το κοινό, το συλλογικό. Η πόλη πρέπει να αιτηθεί την επιστροφή του χαμένου χώρου της. Οι πολίτες να ενθαρρύνουν ένα ακόμη κοινωνικό άνοιγμα. Και το όριο μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου να ξανααποκτήσει την ασάφεια, την ευελιξία και την πλαστικότητα που αρμόζει για την αναβίωση του αστικού χώρου και την εγκαθίδρυση ενός νέου παραδείγματος, μιας νέας συνθήκης.
1. Εισαγωγή
Ο ακάλυπτος χώρος του αστικού οικοδομικού τετραγώνου (Ο.Τ.) των Ελληνικών πόλεων αποτελεί το αρνητικό αποτύπωμα του κτιριακού αποθέματος που το περιγράφει: ένα αστικό κενό με αντιφατικές ιδιότητες. Ιδιωτικό αλλά ταυτόχρονα κοινό και εν δυνάμει δημόσιο. Πολύ περισσότερο όμως, είναι η οριζόντια προβολή των αρχιτεκτονικών, κοινωνικών και οικονομικοπολιτικών συνθηκών, όπως αυτές μεταβάλλονται και επηρεάζουν τα περιβάλλοντα κτίρια. Αυτή ακριβώς η παγιωμένη ιδιότητα του κτιρίου του Ο.Τ., του οποίου ο συμπαγής και συνεχής όγκος απομονώνει τον ακάλυπτο από το δρόμο δημιουργώντας μονοδιάστατες αστικές διαδρομές (Κυριαζής, 2008), λειτουργεί καταλυτικά προς την επιδείνωση του αστικού περιβάλλοντος και την άρση των κοινωνικών ισορροπιών με αφορμή την οικονομική κρίση μετά το 2008.
Η ιστορία των ακάλυπτων χώρων στις Ελληνικές πόλεις ξεκινάει με το σχέδιο Εμπράρ για την Θεσσαλονίκη μετά την πυρκαγιά του 1917 (Καραδήμου-Γερόλυμπου, 1997), ως το πρώτο σχέδιο που οργάνωνε το εσωτερικό των Ο.Τ. με βάση τις απαραίτητες αποστάσεις για την αποφυγή παρόμοιων περιστατικών.
Ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (Γ.Ο.Κ.) αποτέλεσε το κυρίαρχο εργαλείο διαμόρφωσης του δομημένου χώρου στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1950 μέχρι και σήμερα, μετατοπίζοντας σταδιακά το σημείο αναφοράς στο μεμονωμένο οικόπεδο. Το Ο.Τ. έπαψε πια να αποτελεί το βασικό δομικό συστατικό του αστικού ιστού (Κυριαζής, 2012). Ως μια φαινομενική εξαίρεση στον κανόνα, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, η αλλαγή διακυβέρνησης και ιδεολογικής προσέγγισης οδήγησε σε μια νέα θεώρηση του Ο.Τ. και της χωρικής – κοινωνικής του συνθήκης μέσα από τα άρθρα του Γ.Ο.Κ. του 1985 για τα Ενεργά Οικοδομικά Τετράγωνα (Εν.Ο.Τ.) και την παραχώρηση σε κοινή χρήση των ακάλυπτων χώρων (Κυριαζής, 2008). Οι ιδέες αυτές υποστηρίχθηκαν από πληθώρα ερευνητικών μελετών για πολλές Ελληνικές πόλεις. Ενδεικτικά αναφέρονται μελέτες για Ο.Τ. στον Πειραιά, το Παγκράτι και τα Κάτω Πατήσια (Αραβαντινός, 2007), στα Ιωάννινα (Κυριαζής, 2008), στη Θεσσαλονίκη (Ανδρεαδάκη, 1990 και Καραμάνου, 1997), στα Παλιά Βόλου και στην Καλαμάτα (Κυριαζής, 2008). Ωστόσο, από το 1985 μέχρι και σήμερα, μόνο δύο προτάσεις έχουν υλοποιηθεί στον Ελληνικό χώρο, από τις οποίες, η περίπτωση της ανάπλασης των εργατικών κατοικιών του Ταύρου (1983 – 1995) λογίζεται ως καταχρηστική (αφού εκμεταλλεύτηκε τη σχετική νομοθεσία αποκλειστικά για να καρπωθεί μια αύξηση στον συντελεστή δόμησης). Η δεύτερη πρόκειται για ένα Ο.Τ. στην Καλαμαριά με ενοποίηση ακάλυπτων χώρων και άνοιγμα-απόδοση σε δημόσια χρήση. Πρόκειται για τη μοναδική περίπτωση, όπου υπερπηδάται το μεγαλύτερο εμπόδιο στην πραγματοποίηση αντίστοιχων εφαρμογών: η συναίνεση των ιδιοκτητών (Κυριαζής, 2008). Ταυτόχρονα και παρά την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης και της σημαντικής πτώσης στην οικοδομική δραστηριότητα, η ίδια η πολεοδομική νομοθεσία με την έκδοση του Νέου Οικοδομικού Κανονισμού (Ν.Ο.Κ.) το 2012 διατήρησε τη λογική υπερεκμετάλλευσης της μικροϊδιοκτησίας ως προτεραιότητα αντί μιας δραστικότερης αναδιοργάνωσης του αστικού χώρου (Κυριαζής, 2012).
2. Μελέτη 12 Ο.Τ. στον Βόλο
Πώς όμως επηρέασε η οικονομική κρίση τα μορφολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των Ο.Τ. και των ακάλυπτών τους; Διαταράχθηκαν οι ευαίσθητες ισορροπίες της συμπαγούς Ελληνικής πόλης;
Για την αποτύπωση των μεταβολών αυτών, χρησιμοποιήθηκε μέρος της πιλοτικής εφαρμογής της διδακτορικής διατριβής του συγγραφέα (Κυριαζής, 2008). Η αρχική μελέτη εκτυλίχθηκε το 2006, επαναλήφθηκε μερικώς σε διαστήματα πενταετίας (το 2011 και το 2016) και επικεντρώθηκε στις μεταβολές των χρήσεων (καταγραφή των κενών διαμερισμάτων με χρήσεις γραφείου ή κατοικίας). Τα κενά αυτά διαμερίσματα αντικατοπτρίζουν ανά πάσα στιγμή τη δυναμική της αγοράς ακινήτων. Τα επιλεγμένα Ο.Τ. βρίσκονται μεταξύ των οδών Ελ. Βενιζέλου, Άνθ. Γαζή, Κ. Καρτάλη και Δημ. Γεωργιάδου στο Βόλο.
Εικόνα 1: Καταγραφή των κενών χώρων κατοικίας (με κίτρινο) και γραφείων-καταστημάτων (με κόκκινο) στο ισόγειο των Ο.Τ. της μελέτης το 2006, το 2011 και το 2016. Πηγή/επεξεργασία: Συγγραφέας.
Σύμφωνα με τις τρεις καταγραφές, οι κενοί χώροι γραφείου ή καταστήματος αυξάνονται από τους 17 το 2006 στους 29 το 2011 και εκτοξεύονται στους 66 το 2016 (ήτοι μια αύξηση από το 5% στο 20% σχεδόν). Σε τετραγωνικά μέτρα παρατηρείται η ίδια τάση, με διπλασιασμό ανά πενταετία (από το 4.7% στο 10.1% και μετέπειτα στο 19.1% για το 2016).
Αντίστοιχα για τη χρήση κατοικίας, ενώ το 2006 δεν παρατηρείται κανένα κενό διαμέρισμα (ή μονοκατοικία) προς κατοίκηση, το 2011 προκύπτουν εφτά και το 2016 δεκαέξι κενοί χώροι κατοίκησης: δηλαδή μια ποσοστιαία άνοδος από το μηδέν ως το 5% (σε διαθέσιμες μονάδες) ή 6.6% (σε m²) του συνόλου των ισόγειων χώρων.
Εικόνα 2: Πίνακες με την εξέλιξη των κενών χώρων στο ισόγειο των Ο.Τ. σε μονάδες και σε εμβαδόν (m²). Επεξεργασία: Συγγραφέας.
Αθροιστικά, οι κενοί χώροι κατοικίας, υπηρεσιών και λιανικής στο ισόγειο των δώδεκα Ο.Τ. υπερτετραπλασιάζονται (440.9%) από το 2006 μέχρι και το 2016 και ξεπερνούν το ένα τέταρτο του συνόλου της προσφερόμενης δομημένης επιφάνειας. Επιπλέον, και μόνο για το 2016, το 10.3% της συνολικής δόμησης των κτιρίων ήταν κενό – διαθέσιμο προς πώληση ή ενοικίαση (ανεξαρτήτως χρήσης).
Εικόνα 3: Εξέλιξη ανά πενταετία των κενών χώρων ως ποσοστό του ισογείου (ανά μονάδα διαμερίσματος και ανά m² αντίστοιχα). Πηγή/Επεξεργασία: Συγγραφέας.
3. Ερμηνεία των δεδομένων
Από τα δεδομένα της παρατήρησης προκύπτει ότι η μεγάλη αύξηση των κενών χώρων κατοικίας, γραφείου ή λιανικής μπορεί να θεωρηθεί κυρίως ως αποτέλεσμα των σημαντικών αυξήσεων στη φορολογία ακινήτων (Φραγκούλης, 2015) αλλά και σε σειρά άλλων παραγόντων, όπως η αύξηση της ανεργίας και η μείωση της ρευστότητας. Ειδικότερα για τα καταστήματα λιανικής και τα γραφεία στο ισόγειο, διαφαίνεται επίσης η αδυναμία της τοπικής αγοράς να ανταπεξέλθει στις συνέπειες της οικονομικής κρίσης.
Όσον αφορά στην κατοικία, η σημαντική αύξηση των διαθέσιμων διαμερισμάτων και η μείωση των τιμών τους δείχνουν μια σαφή μεταβολή της Ελληνικής κοινωνίας προς την επιλογή της ενοικίασης κατοικίας. Ο δείκτης ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα (Eurostat, 2015) υποχώρησε από το 84,6% (το 2005) στο 77,2% (το 2010) και στο 73,9% το 2015. Από την ίδια μελέτη προκύπτει ότι η Ελλάδα έχει τα μεγαλύτερα έξοδα κατοικίας στην Ε.Ε. ως ποσοστό του διαθέσιμου εισοδήματος των πολιτών της. Πιο συγκεκριμένα, το ποσοστό των νοικοκυριών τα οποία δαπανούν περισσότερο από το 40% του διαθέσιμου εισοδήματος τους για τη κάλυψη αναγκών στέγασης έχει εκτιναχτεί σε σχεδόν 41% (από 33% το 2014), την ώρα που ο ευρωπαϊκός μέσος όρος δεν ξεπερνά το 11,3% (Eurostat, 2015).
4. Ισόγειο και χωρικές ιδιότητες του Ο.Τ.
Η παγιωμένη μορφή του Ο.Τ. (Κυριαζής, 2012) με χρήσεις λιανικής εμπόριο στην έμπροσθεν οδό – μεταμορφώνει τη συμπαγή δομή σε μειονέκτημα, σε έλλειψη ευελιξίας. Η παρόδια αγορά έχει συρρικνωθεί αρκετά με αποτέλεσμα τη νέκρωση του δρόμου, ως αποτέλεσμα μιας διαμορφωθείσας συνθήκης σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Ο βαθμός διαπερατότητας του Ο.Τ., δηλαδή ο βαθμός αλληλεπίδρασης των δύο μετώπων των κτιρίων (ο δρόμος και ο ακάλυπτος) μεταξύ τους αλλά και με το ίδιο το κτίριο, επηρεάζει άμεσα τη βιωσιμότητα των ακάλυπτων χώρων και τη δυνατότητα μελλοντικής ενεργοποίησής τους (Κυριαζής, 2008), υποβαθμίζει τις παρόδιες χρήσεις σε μονοδιάστατες και μειώνει τη προσβασιμότητα και τη δικτύωση σε επίπεδο γειτονιάς.
Εικόνα 4: Σκίτσο όπου αποτυπώνεται η χωρική σχέση της αστικής μορφολογίας των Ο.Τ. και των κοινωνικών χαρακτηριστικών με τους δημόσιους χώρους που τους περιβάλλει. (πηγή/επεξεργασία: Συγγραφέας).
Επιπρόσθετα, η αύξηση των κενών διαμερισμάτων κατοικίας κυρίως στα ισόγεια των κτιρίων, σε συνδυασμό με την απομόνωση των ακάλυπτων χώρων αλλοιώνει τη λογική της ομαλής κατακόρυφης κοινωνικής διαστρωμάτωσης και ακυρώνει ακόμη περισσότερο την αλληλεπίδραση με τη βάση και τα δύο εκατέρωθεν μέτωπα της οικοδομής. Οι ισόγειοι χώροι βρίσκονται στη διασταύρωση των δύο αυτών χαρακτηριστικών του συμπαγούς Ο.Τ. και ρυθμίζουν σε σημαντικό βαθμό τις λεπτές κοινωνικές ισορροπίες και την ποιότητα του δημόσιου χώρου που τους περιβάλλει.
Προς αυτή την κατεύθυνση, είναι ενδιαφέρουσα η διαπίστωση ότι η πλειοψηφία των κενών διαμερισμάτων εντοπίζεται κυρίως στο ισόγειο.
Δεδομένης της κατακόρυφης κοινωνικής διαστρωμάτωσης που συναντάται στις Ελληνικές πόλεις (Μαλούτας, 2000), όπου τα χαμηλότερα διαμερίσματα προσφέρονται και σε χαμηλότερα ενοίκια, αλλά και του μηχανισμού λειτουργίας της αντιπαροχής (με τον ιδιοκτήτη του οικοπέδου να τείνει να επιλέγει προς ιδία χρήση διαμερίσματα στους υψηλότερους ορόφους), οι κατοικίες των ισογείων αντιστοιχούν σε πιο ευαίσθητες κοινωνικά ομάδες με μικρότερο εισόδημα. Ωστόσο, τα διαμερίσματα αυτά είναι που συνήθως έχουν πρόσβαση στον ακάλυπτο διατηρώντας τον ζωντανό. Επομένως, κάθε μακροχρόνιο κενό χρήσης τους επιδεινώνει την κοινωνική και μορφολογική ισορροπία των Ο.Τ. και συρρικνώνει τη λειτουργικότητα των δρόμων αλλά και των ακάλυπτων χώρων.
Το φαινόμενο αυτό ενισχύει την πιθανότητα ύπαρξης μιας σύνδεσης ανάμεσα στον κοινωνικό πλουραλισμό/ευρωστία και την εύρυθμη λειτουργία των Ο.Τ. ως αστικά κύτταρα (Κυριαζής, 2008). Η σύνδεση αυτή δείχνει να περιγράφεται από έναν ρυθμό, που έχει σχέση με τον «αστικό εμπλουτισμό», υπό μια έννοια περισσότερο κοινωνική παρά μορφολογική.
Εικόνα 5: Γραφική επεξήγηση μιας πιθανής ύπαρξης επαναληψιμότητας φαινομένων υποβάθμισης και αστικού – κοινωνικού εμπλουτισμού των Ελληνικών πόλεων σε σχέση με ιστορικά – κοινωνικά γεγονότα με ανοιχτό ορίζοντα. (Πηγή/επεξεργασία: Συγγραφέας).
Σύμφωνα με αυτή, κάθε φάση αστικού κορεσμού ή υποβάθμισης ακολουθείται από μια ιστορική-πολιτική-κοινωνική κρίση με σημαντικές μετακινήσεις πληθυσμών προς την Ελλάδα, οι οποίες έχουν συνεισφέρει με τον τρόπο τους στον εμπλουτισμό του αστικού χώρου και στην άμβλυνση (μακροπρόθεσμα) των κοινωνικών διαστρωματώσεων. Εδώ αναφέρονται ενδεικτικά η ανταλλαγή πληθυσμών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (Καυκούλα, 2002) και η κατάρρευση του σοσιαλιστικού μπλοκ στη δεκαετία του ’90 με τον επαναπατρισμό σημαντικού πληθυσμού παλιννοστούντων (Παπαδόπουλος, 2006). Ως τρίτο κύμα εμφανίζεται το υπό εξέλιξη προσφυγικό κύμα από τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.
5 Προς ένα νέο παράδειγμα, ένα κοινό Ο.Τ.
Η Ελληνική πόλη έχει εισέλθει σε μία μακρόχρονη φάση συρρίκνωσης (Θεοδώρου, 2016) ως αποτέλεσμα της εν εξελείξει οικονομικής κρίσης και των δημογραφικών πιέσεων σε μεσο-μακροπρόθεσμο ορίζοντα (Κοτζαμάνης, 2017). Διαμορφώνεται μια νέα αστική συνθήκη, στην οποία οι πόλεις πρέπει να ανταποκριθούν, ώστε να αναπτύξουν νέες ισορροπίες. Τα συμπαγή Ο.Τ. έχουν ακόμη μια ευκαιρία να εκμεταλλευτούν τις αναδυόμενες κοινωνικές δυναμικές.
Σε πρώτο βαθμό, η εκ νέου γνωριμία με τις ιδιαιτερότητες των Ο.Τ. είναι απαραίτητη. Αυτό συμβαίνει ήδη είτε μέσω ερευνητικών σπουδών (Akalyptos_SKG, 2016) είτε μέσω δράσεων επανάκτησης υποβαθμισμένων δημόσιων χώρων (όπως το πάρκο Νικηφόρου Φωκά στα Χανιά, το πάρκο Ναυαρίνου στην Αθήνα κ.ά.). Ο Σταύρος Σταυρίδης (2016) προτείνει έναν κοινό χώρο, με «πορώδη όρια, πορώδεις κανόνες χρήσης (ανοιχτοί στη διαμόρφωση από τους ίδιους τους χρήστες), πορώδεις συλλογικότητες κατοίκων – χρηστών (ανοιχτές σε νεοφερμένους), όπου θα αναδύεται μια νέα φιγούρα του «πολίτη», που θα ανακαλύπτει ξανά το νόημα του χώρου ως κοινού αγαθού, όχι γιατί τον οικειοποιούνται απλώς, αλλά γιατί τον πλάθουν». Οι Κοτιώνης – Μπαρκούτα (2016) υπογραμμίζουν την ενδογενή οικουμενικότητα των πρακτικών αλληλεγγύης στα αναδυόμενα κοινά των Ελληνικών πόλεων και το πώς διαπερνούν και υπερβαίνουν το παγιωμένο όριο δημόσιου – ιδιωτικού. Τέλος, πολλές ερευνητικές ομάδες προτείνουν λύσεις για την αρμονική ένταξη εκτοπισμένων κοινωνικών ομάδωνω μέσω νέων τυπολογικών και μορφολογικών κατευθύνσεων στους ακάλυπτους χώρους με βάση τις αξίες των «κοινών χώρων» (βλ. Βυζοβίτη, Βερτεούρη – Θεοδωρόπουλος, Αφεντούλη κ.ά., Τσιτούρης, Κόττης – Μπίτρου, Σάπκα, Co-Hab Athens κ.ά. στο ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, 2016).
Κοινή συνισταμένη των προτάσεων αυτών είναι η προσαρμογή σε ένα νέο παράδειγμα αστικής οργάνωσης (χωρικά και κοινωνικά) και η ανάδειξη ενός πιο ευέλικτου Ο.Τ., με τη ρύθμιση του βαθμού διαπερατότητάς τους και την ενεργοποίηση των ακάλυπτων χώρων ως μια επένδυση του αποταμιευμένου αστικού χώρου.
6 Επίλογος
Η μελέτη – αποτύπωση της μεταβολής των κενών χώρων κατοικίας, γραφείων και καταστημάτων λιανικής σε επίπεδο γειτονιάς σε μια ομάδα Ο.Τ. στο Βόλο σε βάθος δεκαπενταετίας φέρνει στην επιφάνεια τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη συμπαγή αστική μορφολογία των Ελληνικών πόλεων και τη φαινομενικά αμβλεία κοινωνική διαστρωμάτωσή της. Ο συνεχής και κλειστός χαρακτήρας των Ο.Τ. επιδεινώνει την απομόνωση και νέκρωση τόσο των ακάλυπτων χώρων όσο και των δρόμων που τα περιβάλλουν.
Ωστόσο, οι διαμορφούμενες κοινωνικές συνθήκες δημιουργούν μια προοπτική αναζήτησης νέων ισορροπιών, ένα νέο δυναμικό πλαίσιο, στο οποίο οι αρχιτέκτονες, η κοινωνία και η πολιτεία πρέπει να στραφούν: στη δημιουργία ενός νέου προτύπου αστικού κυττάρου, ενός ανοιχτού – πορώδους Ο.Τ. με ευέλικτες τυπολογίες υπό τη λογική των κοινών και μορφολογίες ενοποίησης των παραμελημένων αστικών χώρων.
Βιβλιογραφία:
Ανδρεαδάκη Ε., 1990. Επέμβαση σε υποβαθμισμένο Οικοδομικό Τετράγωνο της Θεσσαλονίκης και μετατροπή του εσωτερικού ακάλυπτου σε ηλιακό αίθριο (Ερευνητικό Πρόγραμμα Α.Π.Θ., 1988 και Ανακοίνωση στο Διεθνές Συνέδριο: “Evolution of external perimetral components in bioclimatic architecture”, Milan Italy, 5-6 April 1990
Αραβαντινός Α., 2007. Πολεοδομικός σχεδιασμός. Για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Αθήνα: Κριτική (Β’ έκδοση).
Θεοδώρου Κ., 2016. Είναι η Αθήνα μια συρρικνούμενη πόλη; Στο: ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, 2016, #ThisisaCo_op, Κατάλογος του Ελληνικού Περίπτερου για τη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2016.
Καραδήμου Γερόλυμπου Α., 1997. Αρχιτεκτονική και πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης (19ος – 20ός αι.) στο: Τοις αγαθοίς βασιλεύουσα. Θεσσαλονίκη, Ιστορία και πολιτισμός, ανάτυπο Β’ τόμου (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής)
Καραμάνου Ζ., 1997. Αποκατάσταση, επανάχρηση κτιρίων και συνόλων: Αναβάθμιση προβληματικών οικιστικών περιοχών (Θεσσαλονίκη: Γιαχούδη – Γιαπούλη)
Καυκούλα Κ., 2002. Ελληνική Πολεοδομία 1828 – 1940, (Θεσσαλονίκη: τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, Υπηρεσία Δημοσιευμάτων ΑΠΘ)
Κοτζαμάνης Β., 2017. Ο πληθυσμός της Ελλάδας στον ορίζοντα του 2050, στο: ΕΔΚΑ, τεύχος 27ο http://www.demography-lab.prd.uth.gr/1_REPORT%20PROJECTIONS_2015-50_GR_BK_2017.pdf
Κοτιώνης Ζ. – Μπαρκούτα Γ., 2016. Πρακτικές αστικής αλληλεγγύης, Στο: ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, 2016. #ThisisaCo_op, Κατάλογος του Ελληνικού Περίπτερου για τη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2016.
Κυριαζής Α., 2012. Η απελευθέρωση του ΓΟΚ στην υπηρεσία ενός νέου συλλογικού αστικού τοπίου, στο: Πρακτικά 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης (Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας).
Κυριαζής Α., 2008. διδακτορική διατριβή: «Δυνατότητες αναβάθμισης του ιστού των ελληνικών αστικών κέντρων. Ο ρόλος του Ενεργού Οικοδομικού Τετραγώνου», επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ζωή Καραμάνου Ροδολάκη, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ. http://invenio.lib.auth.gr/record/109538?ln=el
Μαλούτας Θ., 2000. Κοινωνικός και οικονομικός Άτλας της Ελλάδας, τόμος 1: Οι πόλεις, (Αθήνα – Βόλος: Εθνικό κέντρο κοινωνικών ερευνών – Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας
Παπαδόπουλος Α., 2006. Γυναικεία απασχόληση και οικονομικοί μετανάστες στην Ελληνική ύπαιθρο, στο: Γεωγραφίες, τεύχος 11, σ. 51-77 https://www.researchgate.net/publication/235979462_Metanasteuse_kai_Astikos_Choros_Epipeda_kai_Praktikes_Entaxes
Σταυρίδης Σ., 2016. Ο κοινός χώρος: επινοώντας μέσα στην κρίση και εναντίον της, στο: ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, 2016, #ThisisaCo_op, Κατάλογος του Ελληνικού Περίπτερου για τη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2016.
Φραγκούλης Α., 2015. Διαχρονική μεταβολή στην φορολογία των ακινήτων, BSc thesis, ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας: http://anaktisis.teiwm.gr/7877/
Akalyptos_SKG, 2016. Η άγνωστη πόλη. Επαναπροσδιορίζοντας το ρόλο του «ακάλυπτου», στο: ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, 2016, #ThisisaCo_op, Κατάλογος του Ελληνικού Περίπτερου για τη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2016.
Eurostat, 2015. Housing Conditions in 2014, Report No. 204/2015, https://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7086099/3-23112015-AP-EN.pdf/a3cba175-0776-4063-86d4-c475b1c7454c accessed on 4/10/2018).