Α. Ψάλτογλου
Διαδικασίες συλλογικής παραγωγής του δημόσιου χώρου μέσα από το πρίσμα της κοινωνικής καινοτομίας
Περίληψη
Mε την ανάδυση του Web 2.0 και την ευρεία χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κατά την τελευταία δεκαετία σε παγκόσμιο επίπεδο, οι ανθρώπινες σχέσεις διευρύνονται, μετασχηματίζονται και διασυνδέονται με νέους τρόπους. Ταυτόχρονα, ο δημόσιος χώρος συνεχίζει να αποτελεί τον κυρίαρχο χώρο έκφρασης της συλλογικής ανθρώπινης δραστηριότητας στις πόλεις. Σε αυτό το πλαίσιο, η αλληλεπίδραση μεταξύ του φυσικού και του ψηφιακού χώρου αποκτά ιδιαίτερη σημασία, λόγω των νέων δυναμικών που εμφανίζονται σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Με αφετηρία τις παραπάνω διαπιστώσεις, το παρόν άρθρο επιχειρεί να διερευνήσει τις ευκαιρίες και τις δυνατότητες που προσφέρονται από τις νέες τεχνολογίες για την ενδυνάμωση των ανθρώπων και την ενίσχυση του ενεργού ρόλου τους ως πολίτες στη διαδικασία παραγωγής του δημόσιου χώρου. Στοχεύει στην κατανόηση των τρόπων με τους οποίους οι ψηφιακές τεχνολογίες μπορούν να υποστηρίξουν τους πολίτες να εμπλακούν ενεργά στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τον δημόσιο χώρο. Για την προσέγγιση των παραπάνω ζητημάτων, γίνεται μια συγκριτική ανάλυση 35 περιπτώσεων από σύγχρονες πρωτοβουλίες που αφορούν τον δημόσιο χώρο και χρησιμοποιούν τις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας (ΤΠΕ). Οι περιπτώσεις αυτές αναλύονται με βάση τις τρεις διαστάσεις της κοινωνικής καινοτομίας, όπως ορίζονται από τη βιβλιογραφία, που είναι: (1) το περιεχόμενο, (2) η διαδικασία, και (3) η ενδυνάμωση (Moulaert et al. 2007). Το περιεχόμενο αφορά το πρόβλημα που επιδιώκει να αντιμετωπίσει μια πρωτοβουλία, η διαδικασία την αλλαγή των σχέσεων μεταξύ πολιτών και άλλων φορέων και τέλος, η ενδυνάμωση την ενίσχυση της ικανότητας των πολιτών να δρουν συλλογικά. Με βάση αυτήν την ανάλυση, από τη μία, γίνεται σαφές ότι η χρονική και χωρική ελευθερία που παρέχουν οι ψηφιακές τεχνολογίες καθιστά τη δυναμική φύση της συλλογικής δράσης πιο προφανή από ποτέ. Από την άλλη, διαπιστώνεται ότι η παραγωγή του δημόσιου χώρου συνεχίζει να αποτελεί μια πολύπλοκη διαδικασία αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων σε πολλαπλά επίπεδα στην οποία η ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών συμβαίνει, κατά κύριο λόγο, σημειακά.
1 Εισαγωγή
Mε την ανάδυση του Web 2.0 και την ευρεία εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κατά την τελευταία δεκαετία σε παγκόσμιο επίπεδο, οι ανθρώπινες σχέσεις διευρύνονται, μετασχηματίζονται και διασυνδέονται με νέους τρόπους. Επιπλέον, η εντατική χρήση των έξυπνων κινητών τηλεφώνων (smartphones) και η ραγδαία εξέλιξη των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας (ΤΠΕ), καθιστά εύκολη και γρήγορη την πρόσβαση σε διαδικτυακές υπηρεσίες και εφαρμογές. Ανεξάρτητα με την τοποθεσία τους, οι άνθρωποι μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, να ενημερωθούν, να εκφράσουν την άποψή τους, να αξιολογήσουν μια υπηρεσία ή ένα προϊόν, να ανταλλάξουν πληροφορίες, να οργανωθούν (Dolata and Schrape 2016). Σε καθεμία από τις παραπάνω περιπτώσεις, οι ψηφιακές τεχνολογίες λειτουργούν ως τεχνολογικά εργαλεία που ενισχύουν ουσιαστικά την συνδεσιμότητα μεταξύ των ανθρώπων (Bimber et al. 2005).
Παράλληλα, ο δημόσιος χώρος συνεχίζει να αποτελεί τον κυρίαρχο χώρο έκφρασης της συλλογικής ανθρώπινης δραστηριότητας στις πόλεις. Βέβαια, ο τρόπος με τον οποίο βιώνουμε τον δημόσιο χώρο αλλά και, εν γένει, τον αστικό χώρο στις μέρες μας, διαφέρει σημαντικά σε σχέση με το πώς τον βιώναμε πριν από λίγες δεκαετίες. Σύμφωνα με τον Castells (2003), η διαφορά αυτή οφείλεται στην υπερδραστηριότητα και τις νέες υβριδικές πραγματικότητες στις οποίες είμαστε συνεχώς εκτεθειμένοι. Σε αυτό το πλαίσιο, η αλληλεπίδραση μεταξύ του φυσικού και του ψηφιακού χώρου αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς νέες δυναμικές εμφανίζονται σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Η πολυπλοκότητα των προβλημάτων στις πόλεις συνεχώς αυξάνεται και η επιλυσή τους απαιτεί την ανεύρεση νέων προσεγγίσεων που μπορούν να αξιοποιήσουν όχι μόνο τα δεδομένα που παράγονται και τις ίδιες τις τεχνολογικές υποδομές, αλλά και το ανθρώπινο δυναμικό των πολιτών.
Με αφετηρία τις παραπάνω διαπιστώσεις, το παρόν άρθρο επιχειρεί να διερευνήσει τη σχέση των ψηφιακών τεχνολογιών με την παραγωγή του δημόσιου χώρου στις σύγχρονες πόλεις, με βάση υπάρχουσες πρακτικές που εντοπίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, επιδιώκει να εντοπίσει τις ευκαιρίες και τις δυνατότητες που προσφέρονται από αυτές τις τεχνολογίες για την ενδυνάμωση των ανθρώπων και την ενίσχυση του ενεργού ρόλου τους ως πολίτες στη διαδικασία παραγωγής του δημόσιου χώρου. Ταυτόχρονα, προσπαθεί να αναγνωρίσει πιθανά προβλήματα και ανοιχτά ζητήματα που εντοπίζονται σε αυτές τις προσεγγίσεις και να προτείνει μελλοντικές κατευθύνσεις έρευνας και περαιτέρω ανάλυσης.
2 Θεωρητικό πλαίσιο
Η συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και, συγκεκριμένα, στο αντικείμενο του αστικού προγραμματισμού και σχεδιασμού δεν αποτελεί ένα νέο ζήτημα. Υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία που ασχολείται με αυτό το ζήτημα και το εξετάζει από διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις (Lane 2005, Seltzer and Mahmoudi 2012, Στρατηγέα 2015). Από το 1960, ένα μεγάλο εύρος εργαλείων και τεχνικών για την υποστήριξη του συμμετοχικού σχεδιασμού αναπτύχθηκαν (Rowe and Frewer 2004), ενώ ταυτόχρονα κριτικές προσεγγίσεις διατυπώθηκαν πάνω στο ζήτημα. Ανάμεσα στις πιο γνωστές κριτικές είναι αυτή της Arnstein (1969), η οποία επεσήμανε ότι συχνά η συμμετοχή δεν αποτελεί πραγματική ανακατανομή εξουσίας, αλλά χρησιμοποιείται ως ένας τρόπος να υποστηριχθεί ότι όλοι οι ενδιαφερόμενοι φορείς έχουν ληφθεί υπόψη.
Σήμερα, με την ευρεία χρήση των ΤΠΕ στις πόλεις, το ζήτημα της συμμετοχής των πολιτών έχει επανέλθει στο επίκεντρο της συζήτησης γύρω από τον αστικό σχεδιασμό και τον δημόσιο χώρο (Evans-Cowley and Hollander 2010). Οι ψηφιακές τεχνολογίες δημιουργούν μια ευκαιρία για τον επαναπροσδιορισμό της διαδικασίας του σχεδιασμού σε πολλαπλά επίπεδα. Σε πρώτο επίπεδο, ο τεράστιος όγκος δεδομένων που παράγεται καθημερινά από την χρήση των ΤΠΕ αποτελεί πολύτιμη πηγή άντλησης πληροφοριών για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί και οργανώνεται η καθημερινή ζωή στις πόλεις. Σε δεύτερο επίπεδο, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ διαφορετικών φορέων της πόλης, όπως τοπικές αρχές, επαγγελματίες και ομάδες πολιτών, μπορεί να βελτιωθεί μέσα από την ενίσχυση της αμοιβαίας διάδρασης (de Lange and de Waal, 2013). Σε τρίτο επίπεδο, μέσα από την ανάπτυξη φιλικών προς στο χρήστη διεπαφών και εργαλείων, η διαδικασία του αστικού προγραμματισμού και σχεδιασμού μπορεί να γίνει ευκολότερα κατανοητή στο ευρύ κοινό, επιτρέποντας έτσι την ενεργή του εμπλοκή στα αστικά προβλήματα (Ampatzidoy et al. 2015).
Σήμερα, οι πολίτες εμπλέκονται όλο και περισσότερο στις προσπάθειες των δημόσιων αρχών να μοιραστούν δεδομένα και πληροφορίες με διάφορα μέσα, αλλά και να συμμετέχουν ενεργά στο σχεδιασμό λύσεων για τα σύγχρονα προβλήματα των πόλεων (Sestini 2012). Η προκύπτουσα συλλογική νοημοσύνη μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά και να συντελέσει στην ενίσχυση των ικανοτήτων αλλά και της αποτελεσματικότητας των πολιτικών και στρατηγικών για την πόλη, οδηγώντας σε καλύτερα τεκμηριωμένες διαδικασίες λήψης αποφάσεων αλλά και στην ενδυνάμωση τόσο των κυβερνητικών φορέων όσο και των πολιτών (Komninos 2014).
3 Μεθοδολογία
Για την προσέγγιση των παραπάνω ζητημάτων, γίνεται μια συγκριτική ανάλυση 35 περιπτώσεων από σύγχρονες πρωτοβουλίες που αφορούν τον δημόσιο χώρο και στηρίζονται στη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών και των τεχνολογιών δικτύωσης. Οι περιπτώσεις αυτές αναλύονται με βάση τις τρεις διαστάσεις της κοινωνικής καινοτομίας, όπως ορίζονται από τη βιβλιογραφία, που είναι: (1) το περιεχόμενο, (2) η διαδικασία, και (3) η ενδυνάμωση (Moulaert et al. 2007). Η μεθοδολογία αυτή έχει χρησιμοποιηθεί και σε προηγούμενη έρευνα που αφορούσε την ανάλυση περιπτώσεων κοινωνικής καινοτομίας που εστιάζουν στην περιβαλλοντική διάσταση της βιώσιμης αστικής ανάπττυξης (Angelidou and Psaltoglou, 2017).
Πιο συγκεκριμένα, το περιεχόμενο αφορά το πρόβλημα που επιδιώκει να αντιμετωπίσει μια πρωτοβουλία, καθώς επίσης και τον τρόπο με τον οποίο προσπαθεί να το αντιμετωπίσει. Εξετάζεται, επίσης, η κλίμακα στην οποία εστιάζει κάθε περίπτωση, από τη γειτονιά και την πόλη, ως το εθνικό ή και διεθνές επίπεδο. Η διάσταση της διαδικασίας εξετάζει τον τύπο του υπεύθυνου φορέα για κάθε πρωτοβουλία, που μπορεί να είναι από μια συλλογικότητα πολιτών ως μια επιχείρηση ή ένας ερευνητικός φορέας. Επιπλέον, περιγράφει την τεχνολογία που αξιοποιείται σε κάθε περίπτωση, και πιο συγκεκριμένα αν πρόκειται για καινοτόμα ή υπάρχουσα τεχνολογία, αν ο ρόλος της είναι από απλά υποστηρικτικός έως και μετασχηματιστικός (Carpenter, 2014). Τέλος, η διάσταση της ενδυνάμωσης διερευνά το συνολικό παραγόμενο αποτέλεσμα αυτής της πρωτοβουλίας, είτε είναι κάποιο προϊόν, υπηρεσία ή κάποια διαδικασία, ποιος επωφελείται από αυτήν και το βαθμό συμμετοχής. Για την διακριση του βαθμού συμμετοχής, υιοθετείται μια παραλλαγή της γνωστής σκάλας συμμετοχής που προτάθηκε από την Arnstein (1969) και λαμβάνει υπόψη και τον ρόλο των ψηφιακών εργαλείων (Hasler et al., 2017).
Βασικά κριτήρια για την επιλογή των περιπτώσεων που μελετήθηκαν ήταν αφενός το αντικείμενο μελέτης και αφετέρου η διαθεσιμότητα πληροφοριών. Πιο συγκεκριμένα, επιλέχθηκαν περιπτώσεις που έχουν σαφείς αναφορές στο ζήτημα του δημόσιου χώρου και στη διαδικασία παραγωγής του, και συνδέονται με κάποια ψηφιακά εργαλεία. Η συλλογή πληροφοριών βασίστηκε σε πρωτογενή έρευνα, κυρίως μέσα από τους ιστότοπους κάθε περίπτωσης, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν συμπληρωματικά δευτερεύουσες πηγές, όπως επιστημονικές δημοσιεύσεις. Δεν υπήρχε κάποιος χωρικός ή γεωγραφικός περιορισμός όσον αφορά τη συλλογή των περιπτώσεων, παρά μόνο η διαθεσιμότητα πληροφοριών στην αγγλική, ισπανική ή ελληνική γλώσσα. Τέλος, η χρονική αφετηρία των περιπτώσεων που επιλέχθηκαν ορίζεται στις αρχές του 21ου αιώνα, με μεγαλύτερο μέρος των πρωτοβουλιών να συγκεντρώνονται στην πενταετία πριν και μετά το 2010.
4 Ανάλυση και αποτελέσματα
Με βάση την παραπάνω μεθοδολογία, τα παραδείγματα που επιλέχθηκαν ομαδοποιούνται σε τέσσερις γενικές κατηγορίες με βάση τη διάσταση του περιεχομένου, που είναι οι εξής:
1. Ψηφιακές πλατφόρμες και εργαλεία που επιδιώκουν να διευκολύνουν την ενεργή συμμετοχή των πολιτών στο σχεδιασμό και στη λήψη αποφάσεων,
2. Συνεργατικά σχήματα ετερογενών φορέων που στηρίζουν την ενεργή συμμετοχή των πολιτών σε ζητήματα που αφορούν το δημόσιο χώρο,
3. Πρωτοβουλίες κατοίκων που διεκδικούν το συλλογικό δικαίωμα στο δημόσιο χώρο,
4. Ψηφιακές πλατφόρμες χρηματοδότησης από το πλήθος έργων που αφορούν το δημόσιο χώρο.
Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει ψηφιακές πλατφόρμες και εργαλεία που στοχεύουν στην ενεργή εμπλοκή των πολιτών στη διαδικασία του αστικού σχεδιασμού. Εστιάζουν στο επίπεδο της πόλης και προσφέρουν λειτουργίες όπως την παραγωγή ιδεών και την αξιολόγηση εναλλακτικών προτάσεων για το δημόσιο χώρο. Συνήθως προσφέρονται από ιδιωτικές επιχειρήσεις προς την τοπική αυτοδιοίκηση αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που είναι πρωτοβουλίες της τοπικής αυτοδιοίκησης, ή αναπτύσσονται σε ερευνητικό επίπεδο στα πλαίσια ερευνητικών προγραμμάτων. Στην πλειοψηφία τους χρησιμοποιούν καινοτόμες τεχνολογίες, όπως η μηχανική μάθηση και η προσωμοίωση σε πραγματικό χρόνο, και μετασχηματίζουν ριζικά τη διαδικασία του σχεδιασμού, καθώς «διαταράσσουν» καθιερωμένους ρόλους και σχέσεις. Τελικό αποτέλεσμα αυτής της κατηγορίας είναι η ανάπτυξη μιας τεχνολογίας που υποστηρίζει τη συνεργασία μεταξύ πολιτών, τοπικής αυτοδιοίκησης και επιχειρήσεων για τη συλλογική παραγωγή του δημόσιου χώρου της πόλης. Ο βαθμός συμμετοχής των πολιτών κυμαίνεται από το επίπεδο της συμβουλευτικότητας, ως και το επίπεδο της συνεργασίας, ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε εργαλείου και του πλαισίου στο οποίο χρησιμοποιείται.
Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει πρωτοβουλίες που συνθέτουν συνεργατικά σχήματα μεταξύ ετερογενών φορέων, όπως ΜΚΟ, ακαδημία, επιχειρήσεις, ομάδες πολιτών κα., και οι οποίες υποστηρίζουν έμπρακτα την ενεργή συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγή του δημόσιου χώρου. Εστιάζουν είτε στο επίπεδο της πόλης είτε της γειτονιάς, και κύριος φορέας που τις κινητοποιεί είναι είτε μια ΜΚΟ είτε μια κοινωνική επιχείρηση. Χρησιμοποιούν υπάρχουσες τεχνολογίες, οι οποίες σε κάποιες περιπτώσεις παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην υποστήριξη της συμμετοχής των πολιτών, ενώ σε κάποιες άλλες λειτουργούν καθαρά ως μέσα δικτύωσης και ενημέρωσης. Ως αποτέλεσμα αυτών των πρωτοβουλιών θεωρείται η δημιουργία συνεργατικών σχημάτων μεταξύ πολιτών, τοπικής αυτοδιοίκησης και επιχειρήσεων ή ΜΚΟ, που συλλογικά διαχειρίζονται τα ζητήματα του δημόσιου χώρου. Όπως και στην πρώτη κατηγορία, ανάλογα με την κάθε περίπτωση, το επίπεδο συμμετοχής των πολιτών κυμαίνεται από τη συμβουλευτικότητα, έως και τη συνεργασία.
Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει πρωτοβουλίες πολιτών, οι οποίες δρουν κατά κύριο λόγο σε επίπεδο γειτονιάς και διεκδικούν το δικαίωμα στο δημόσιο χώρο, χτίζοντας οριζόντιες κοινωνικές δομές αλληλεγγύης και συμμετοχής. Πρόκειται κατά κύριο λόγο για ομάδες κατοίκων στις οποίες συχνά συμμετέχουν και επαγγελματίες και ερευνητές και στις οποίες οι ψηφιακές τεχνολογίες χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο ως μέσα επικοινωνίας και δικτύωσης. Κύριοι επωφελούμενοι είναι οι ίδιοι οι πολίτες, οι οποίοι μέσα από συλλογικές διαδικασίες, γίνονται μέλη μιας κοινότητας που ενδυναμώνει την ικανότητά τους για συνδιαμόρφωση, συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και συλλογική δράση.
Η τέταρτη κατηγορία αφορά ψηφιακές πλατφόρμες που υποστηρίζουν τη χρηματοδότηση έργων από το πλήθος (crowdfunding). Οι πλατφόρμες αυτές επιτρέπουν τη χρηματοδότηση έργων που αφορούν το δημόσιο χώρο και λειτουργούν σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο.
Πρόκειται για πρωτοβουλίες από ΜΚΟ ή κοινωνικές επιχειρήσεις, στις οποίες ο ρόλος της ψηφιακής πλατφόρμας παίζει καθοριστικό ρόλο για την λειτουργία τους. Αποτέλεσμα αυτών είναι συχνά η επιτυχής χρηματοδότηση των προτεινόμενων έργων και συνεπώς η υλοποίησή τους, μέσα από την υποστήριξη των πολιτών. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι οι πολίτες μπορούν να συμβάλουν στην υλοποίηση ενός έργου υποστηρίζοντάς το κατά κύριο λόγο οικονομικά, αλλά δεν μπορούν να επέμβουν στο περιεχόμενο αυτού του έργου.
| Περιεχόμενο | Διαδικασία | Ενδυνάμωση |
| Ψηφιακές πλατφόρμες και εργαλεία
– Επίπεδο πόλης |
– Επιχειρήσεις / Ακαδημία / Κρατικοί φορείς
– Νέες τεχνολογίες ðμετασχηματιστικός ρόλος |
– Πολίτες, τοπική αυτοδιοίκηση και επιχειρήσεις
– Προϊόν / Τεχνολογία, συνεργατική πλατφόρμα και συλλογική διαδικασία – Επ. 3 έως 5. Από συμβουλευτικότητα ως και συνεργασία με τους πολίτες |
| Συνεργατικά σχήματα ετερογενών φορέων
– Επίπεδο πόλης ή γειτονιάς |
– MKO/Κοινωνική επιχείρηση
– Υπάρχουσες τεχνολογίες ðμετασχηματι-στικός ή υποστηρικτικός ρόλος |
– Πολίτες, τοπική αυτοδιοίκηση και επιχειρήσεις
– Συνεργατικό σχήμα και συλλογική διαδικασία – Επ. 3 έως 5. Από συμβουλευτικότητα ως και συνεργασία με τους πολίτες |
| Πρωτοβουλίες πολιτών
– Επίπεδο γειτονιάς |
– Ομάδα πολιτών
– Υπάρχουσες τεχνολογίες ð υποστήριξη ή ενεργοποίηση |
– Πολίτες
– Διαδικασία και κοινότητα (συνδιαμόρφωση, λήψη αποφάσεων και συλλογική δράση) – Επ. 6. Ενδυνάμωση |
| Ψηφιακές πλατφόρμες χρηματοδότησης από το πλήθος
– Εθνικό ή διεθνές επίπεδο |
– MKO/Κοινωνική επιχείρηση
– Υπάρχουσες τεχνολογίες ðμετασχηματιστικός ρόλος |
– Πολίτες
– Διαδικασία και προϊόν (υλοποίηση έργων μέσα από συλλογική χρηματοδότηση) – Επ. 4. Άμεση συμβολή στην υλοποίηση ενός έργου, χωρίς όμως δυνατότητα επέμβασης |
5 Συμπεράσματα
Η παρούσα έρευνα επιχειρεί να διερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους οι ψηφιακές τεχνολογίες μπορούν να υποστηρίξουν και να ενισχύσουν τη συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία παραγωγής του δημόσιου χώρου. Μέσα από το εννοιολογικό πλαίσιο της κοινωνικής καινοτομίας, προχώρησε στη συγκριτική ανάλυση σύγχρονων πρακτικών παραγωγής δημόσιου χώρου και κατέληξε σε μια ενδεικτική ομαδοποίηση τους, με βάση το περιεχόμενό.
Από την παραπάνω ανάλυση, κατέστη σαφές ότι οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις σε συνδυασμό με την ευρεία εξάπλωση των κοινωνικών δικτύων στο διαδίκτυο επηρεάζουν και το αντικείμενο του αστικού σχεδιασμού. Η χωρική και χρονική ελευθερία που παρέχουν, καθιστά την επικοινωνία, τον συντονισμό και εν γένει την συλλογική δράση πιο δυναμική από ποτέ. Επίσης, έγινε φανερό ότι οι διαφορετικά εργαλεία εκπληρώνουν διαφορετικό σκοπό και συνεπώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε διαφορετικό στάδιο και σε διαφορετική κλίμακα του σχεδιασμού.
Από την άλλη πλευρά, εντοπίζεται μια σειρά ανοιχτών ζητημάτων σχετικά με τη συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία παραγωγής του δημόσιου χώρου. Αρχικά, διαπιστώνεται ότι παρά την υιοθέτηση συμμετοχικών διαδικασιών, δεν υπάρχει τρόπος να αξιολογηθεί σε ποιο βαθμό η συμβολή των πολιτών είναι αποτελεσματική. Αφενός, είναι ιδιαίτερα κρίσιμο να βρεθούν τρόποι ώστε η συμβολή των πολιτών, ακόμα κι αν είναι αντιφατική να μπορεί να μεταφραστεί σε ουσιαστική γνώση για το σχεδιασμό. Αφετέρου, δεν είναι σαφές αν η συμμετοχή των πολιτών είναι αντιπροσωπευτική, καθώς δεν έχουν όλοι πρόσβαση σε ψηφιακά εργαλεία και στις αντίστοιχες διαδικασίες διαβούλευσης.
Τέλος, ζητήματα που αφορούν την προστασία της ιδιωτικότητας των πολιτών αλλά και την ιδιοκτησία των ψηφιακών εργαλείων παραμένουν ανοιχτά για περαιτέρω έρευνα.
Συνοπτικά, η παραγωγή του δημόσιου χώρου συνεχίζει να αποτελεί μια πολύπλοκη διαδικασία αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων που λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα. Αδιαμφισβήτητα, οι ψηφιακές τεχνολογίες θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο θα εξελιχθεί η διαδικασία του σχεδιασμού στο μέλλον. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι ψηφιακές τεχνολογίες δεν αποτελούν μια εναλλακτική στις υπάρχουσες πρακτικές, αλλά ένα νέο επίπεδο γνώσης και διάδρασης που πρέπει να λειτουργήσει συμπληρωματικά και να ενσωματώσει το στοιχείο της ενεργής συμμετοχής των πολιτών στη συνολική διαδικασία του σχεδιασμού του δημόσιου χώρου. Οι θεμελιώδεις δομές και δραστηριότητες της κοινωνίας εξακολουθούν να εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις κοινωνικές συνθήκες, οι οποίες μπορούν να υποστηριχθούν και να διαμορφωθούν, αλλά όχι να υποκατασταθούν από τις ψηφιακές τεχνολογίες.
Χρηματοδότηση
Η έρευνα αυτή υποστηρίχθηκε οικονομικά από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) και το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (HFRI) (Κωδικός υποτροφίας: 2564).