Ξ. Διαλεισμάς
Φωτο: rioonwatch.org
Περίληψη
Το πρόγραμμα Favela-Bairro (1994-2007) είναι ένα πρόγραμμα μεγάλης κλίμακας που στόχο είχε την αναβάθμιση των παραγκουπόλεων (favelas) στην πόλη του Rio de Janeiro της Βραζιλίας. Με κεντρικό άξονα την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου της άτυπης πόλης αλλά και με μία ολιστική προσέγγιση που συνδυάζει τον ρόλο του φυσικού σχεδιασμού μαζί με την ανάγκη αναβάθμισης του κοινωνικού, πολιτικού, οικονομικού και πολιτιστικού κεφαλαίου των παραγκουπόλεων, το πρόγραμμα αποσκοπεί στην βελτίωση της καθημερινότητας των κατοίκων, στην ένταξη των περιοχών αυτών στην επίσημη πόλη και στην άμβλυνση των έντονων ανισοτήτων και διακρίσεων που υφίστανται. Κεντρικός πυλώνας δράσης του προγράμματος ήταν η εισαγωγή συμμετοχικών διαδικασιών κατά τη λήψη αποφάσεων σχετικών με τον σχεδιασμό των αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων. Με στόχο την εδραίωση ενός σταθερού διαύλου επικοινωνίας ανάμεσα στις κοινότητες και την δημοτική αρχή, την εξασφάλιση της βιωσιμότητας των έργων αλλά και την απρόσκοπτη έκφραση των αναγκών των κατοίκων, το Favela Bairro υπήρξε πρωτοπόρο στο θέμα συμμετοχής των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων στον σχεδιασμό του δημόσιου χώρου σε περιοχές άτυπης αστικοποίησης. Την ίδια στιγμή, δέχτηκε και έντονη κριτική από μερίδα κατοίκων που θεώρησαν την συμμετοχικότητα προσχηματική και τη δική τους εμπλοκή περιορισμένη στην επικύρωση προειλημμένων απόφασεων. Όλα αυτά, σε ένα κλίμα αμφισβήτησης των προθέσεων του προγράμματος από τους κατοίκους των παραγκουπόλεων αλλά και διστακτικότητας των εμπλεκομένων φορέων στο να δεχτούν την ικανότητα των κατοίκων να λάβουν καίριες στρατηγικές αποφάσεις. Οι αρχιτέκτονες τέλος, βρέθηκαν αντιμέτωποι με προκλήσεις όπου αμφισβητείται ο παραδοσιακός τους ρόλο ως σχεδιαστές του φυσικού χώρου. Η εισήγηση επιχειρεί μια κριτική αποτίμηση του προγράμματος, διερευνά το πλαίσιο εντός του οποίου οργανώθηκε και υλοποιήθηκε ο συμμετοχικός σχεδιασμός καθώς και τις επιπτώσεις αυτού στο κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον των παραγκουπόλεων. Τέλος, με αφορμή το Favela Bairro, η εισήγηση διερευνά το ζήτημα της συμμετοχικότητας ευρύτερα στα προγράμματα παρέμβασης στην άτυπη πόλη του Παγκόσμιου Νότου.
1 Το πρόγραμμα Favela Bairo
Το πρόγραμμα Favela Bairo (η favela ως συνοικία της πόλης) (FB) είναι ένα μεγάλης κλίμακας πρόγραμμα οικιστικής αναβάθμισης που απευθύνεται σε μεσαίας κλίμακας favelas στην πόλη του Rio de Janeiro. Αντλώντας έρεισμα από το νέο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο που ψήφισε ο δήμος της πόλης το 1992, το πρόγραμμα ξεκίνησε το 1994 και είχε ως κύρια χρηματοδοτική πηγή την Παναμερικανική Τράπεζα Επενδύσεων ενώ την εκτέλεση και εποπτεία του αναλαμβάνει η Δημοτική Γραμματεία Κατοικίας (ΔΓΚ) του δήμου του Rio de Janeiro. Το πρόγραμμα είχε ως στόχο να αναβαθμίσει όλες τις favelas της πόλης με μέγεθος από 500 εώς 2500 σπίτια εώς το 2004 και ταυτόχρονα να μειώσει τον κοινωνικό αποκλεισμό καθώς και να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης στις περιοχές άτυπης ανάπτυξης. Οι favelas τους μεγέθους αυτού αποτελούν περίπου το 1/3 όλων των favelas του Rio (που υπολογίζονται σε 650 περίπου) αλλά στεγάζουν το 60% του πλυθησμού των favelados (κάτοικοι των favelas) της πόλης.
Με έναυσμα το νέο Σύνταγμα της χώρας το 1988, που έδινε στους δήμους νέες εξουσίες και δυνατότητες για χάραξη ανεξάρτητων πολιτικών (Fiori et all, 2001), ο δήμος του Rio de Janeiro σχεδιάζει και θέτει σε εφαρμογή το πρόγραμμα FB, που αποτελεί το μεγαλύτερο εώς σήμερα πρόγραμμα παρέμβασης που εφαρμόστηκε σε περιοχές άτυπης αστικοποίησης στη Βραζιλία αλλά και ευρύτερα στην Λατινική Αμερική και το οποίο άνοιξε τον δρόμο σε μια νέα γενιά σχετικών προγραμμάτων.
Πιο συγκεκριμένα, το πρόγραμμα αποσκοπούσε 1) στην παροχή βασικών υποδομών υγιεινής, σύμφωνων με τα επίσημα κρατικά πρότυπα, για τις favelas, 2) στην σύνδεση των παραγκουπόλεων με την επίσημη πόλη μέσω της αναβάθμισης του οδικού δικτύου, την επέκταση αυτού καθώς και με την δημιουργία νέου δημόσιου χώρου, 3) στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών για τις χαμηλότερες εισοδηματικές ομάδες του πληθυσμού και 4) στην νομιμοποίηση της κατοχής της γης από τους κατοίκους. Υπεύθυνος φορέας για την εφαρμογή του προγράμματος υπήρξε Δημοτική Γραμματεία Κατοικίας.
2 Το ζήτημα της συμμετοχής
Το πρόγραμμα αναπτύσσεται σε 5 πυλώνες δράσης. Ένας από αυτούς και κεντρικού ενδιαφέροντος σε αυτήν την ανακοίνωση είναι και η εισαγωγή της συμμετοχικότητας κατά τον σχεδιασμό των αρχιτεκτονικών έργων αλλά και άλλων δράσεων. Από τις πρώτες φάσεις σχεδιασμού του προγράμματος ήταν η Παναμερικανική Τράπεζα Επενδύσεων, ως χρηματοδότης, που είχε απαιτήσει την εμπλοκή των κοινοτήτων κατοίκων των favelas.
Η διαδικασία κατα την οποία χτίζεται η επικοινωνία με τους κατοίκους της favela και η συμμετοχή αυτών στο πρόγραμμα είχε ως εξής: όταν μια favela επιλεγεί να για να ενταχθεί στο πρόγραμμα, οι αρχιτέκτονες που θα μελετήσουν το έργο στη συγκεκριμένη favela κάνουν μια προκαταρκτική έρευνα. Επισκέπτονται τον χώρο, έρχονται σε επαφή με τους εκπροσώπους του συλλόγου κατοίκων καθώς και με άλλους κατοίκους ώστε να συλλέξουν πληροφορίες για τις τοπικές ανάγκες. Για αυτήν την πρώτη φάση επαφής, δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες ή οδηγίες για τον τρόπο που καλούνται οι αρχιτέκτονες να αφουγκραστούν αποτελεσματικά τις ανάγκες της κοινότητας και έτσι ίσως, η ποιότητα των πληροφοριών και η αξία τους ως έκφραση του χαρακτήρα και των προτεραιοτήτων την κοινότητας, να μην ελέγχονται επαρκώς. Στη δεύτερη φάση, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, οι αρχιτέκτονες επιστρέφουν στην favela παρουσιάζοντας την μελέτη, που έχουν εν τω μεταξύ εκπονήσει, στους κατοίκους.
Στο επίπεδο των projects, είχε προγραμματιστεί οι κάτοικοι να έχουν λόγο και συνεισφορά μέσα από την επαφή τους με τους αρχιτέκτονες ενώ και η τελική μελέτη θα περνούσε από την έγκριση μιας συνέλευσης των κατοίκων. Σε πρακτικό επίπεδο παρατηρήθηκε πως η συμμετοχή των κατοίκων στο πρόγραμμα γινόταν πιο ενεργή και αποδοτική όταν τα έργα φτάναν στην τελευταία τους φάση, αυτήν της κατασκευής τους. Τότε οι κάτοικοι ήταν σε θέση να καταλάβουν καλύτερα την πρακτική επίδραση που θα έχουν τα έργα αυτά στην καθημερινότητά τους.
Ένα άλλο καινοτόμο στοιχείο που εισήγαγε το πρόγραμμα ήταν αυτό του θεσμού των «Εκπροσώπων Στεγαστικής Πολιτικής». Σύμφωνα με αυτό, ορισμένοι κάτοικοι της favela έλαβαν εκπαίδευση από την Δημοτική Γραμματεία Στέγασης και δουλειά τους ήταν να ενημερώνουν τους κατοίκους για την πρόοδο των έργων, να βοηθούν στην διευθέτηση μικρών προβλημάτων καθώς και να προετοιμάζουν τους κατοίκους για το τέλος των εργασιών όταν θα έχουν πρόσβαση στις νέες παροχές και υπηρεσίες αλλά επίσης και την υποχρέωση να τις συντηρούν.
Πρωταρχικός στόχος της συμμετοχής ήταν να υπάρχει απρόσκοπτη επικοινωνία ανάμεσα στις κοινότητες και την δημοτική αρχή, να εξασφαλιστεί η παγίωση και η βιωσιμότητα των έργων αλλά και το να εκφραστούν οι ανάγκες των κατοίκων. Σύμφωνα με στελέχη του προγράμματος, δευτερεύων στόχος της συμμετοχής της κοινότητας ήταν και να δωθεί στους κατοίκους η αίσθηση πως είναι ισότιμοι πολίτες της πόλης. Από την μεριά των κατοίκων, η στάση τους απέναντι στο ζήτημα της συμμετοχικότητας ποικίλει. Έτσι, σε κάποιες favelas με προϋπάρχουσες ανεπτυγμένες δομές οργάνωσης των κατοίκων, οι τελευταίοι ένιωσαν επαρκώς ενημερωμένοι για την εξέλιξη των δράσεων του προγράμματος στην περιοχή τους. Αντίθετα σε άλλες, οι σύλλογοι κατοίκων ήταν κριτικοί προς τις διαδικασίες συμμετοχικότητας θεωρώντας τις αρχικές συναντήσεις με τους αρχιτέκτονες πολύ περιοριστικές ως προς την δική τους δυνατότητα συνεισφοράς και πως η μελέτη παρουσιαζόταν σε αυτούς ως μια ήδη έτοιμη λύση την οποία αυτοί απλώς μπορούσαν να δεχτούν ή να απορίψουν. Θεωρούσαν δηλαδή ότι το FB δεν ρωτάει τους κατοίκους ή τους εκπροσώπους τους τι θέλουν για τις κοινότητές τους αλλά τους ακούει μόνο όταν αυτοί έρθουν αντιμέτωποι με το προγραμματιζόμενο έργο.
Τέλος, το στοιχείο της συμμετοχικότητας του προγράμματος έφερες αντιμέτωπους με νέες προκλήσεις και τους αρχιτέκτονες των projects, οι οποίοι έπρεπε να χτίσουν σχέσεις εμπιστοσύνης με τους κατοίκους, πολλές φορές να βρεθούν σε ρόλο ενδιάμεσου ανάμεσα στους τελευταίους και στο κράτος αλλά και συχνά να υπερασπιστούν ορισμένες στρατηγικές επιλογές του προγράμματος. Ο αρχιτέκτονας Fernando Santos, που μελέτησε έργα στη favela Formiga, λέει πως «ρόλος μας ήταν να ακούσουμε την κοινότητα αλλά και να αρνηθούμε τα αιτήματα για έργα που είτε ήταν τεχνικώς αδύνατα, είτε δεν θα επέφεραν κάποιο δημόσιο όφελος» ενώ ο συνάδελφός του Jorge Jauregui λέει πως έπρεπε να αναπτύξουν την ικανότητα να ακούνε αλλά και να αναγνωρίζουν με ποιόν πρέπει να μιλάνε (Fiori et all, 2000). Συνολικά, οι αρχιτέκτονες που συμμετείχαν στο FB κλήθηκαν να συμμετάσχουν σε μια νέα επιστημονική και επαγγελματική συνθήκη που αμφισβητεί τον παραδοσιακό τους ρόλο ως σχεδιαστές του φυσικού χώρου και τους κάνει μετόχους ισχυρών κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών.
3 Κριτική πάνω στη συμμετοχικότητα στο FB
Πάνω στο στο σημείο αυτό, το πρόγραμμα δέχτηκε κριτικές, με τις κυριότερες πως δεν ενέπλεξε στο βαθμό που θα μπορούσε τοπικές Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ή κοινοτικές ομάδες, πως δεν πραγματοποίησε ενδελεχή έρευνα για να κατανοήσει τις αντιλήψεις των κατοίκων πάνω στα προβλήματα και τις ανάγκες τους (Fiori et all, 2001) και πως η συμμετοχή έγινε κατανοητή ως μια συμβουλευτική διαδικασία επί των ιδεών των αρχιτεκτόνων και όχι ως άμεση προβολή των αναγκών και επιθυμιών των κατοίκων για την περιοχή τους, ως ένα υλοποιημένο «δικαίωμα στην πόλη». Όπως χαρακτηριστικά λέει ένας κάτοικος της favela Mangueira: “το πρόγραμμα είναι εξαιρετικό. θα ήθελα μόνο να μας ακούσουν περισσότερο […] ζούμε εδώ και ξέρουμε τί είναι αυτό που χρειάζεται η κοινότητα”. Έτσι, από τη στιγμή που ο αρχικός σχεδιασμός του προγράμματος δεν ήταν το προϊόν μιας συμμετοχικής έρευνας πάνω στις ανάγκες και τις συνθήκες ζωής των κατοίκων της favela, το πρόγραμμα κατηγορήθηκε πως δεν έδειξε ουσιαστικό ενδιαφέρον στο να κατανοήσει το πώς οι κάτοικοι βιώνουν την συνθήκη της φτώχειας. Αυτό το σημείο εντάσσεται σε μια γενικότερη αδυναμία των προγραμμάτων που στοχεύουν στην αναβάθμιση της άτυπης πόλης και της ποιότητας ζωής των οικονομικά ασθενών κατοίκων της, στο να κατανοήσουν πως η φτώχεια είναι ένα σύνθετο και πολύπλευρο φαινόμενο, που βιώνεται διαφορετικά από κάθε ανθρώπο και σημαίνει πολύ περισσότερα από χαμηλό εισόδημα (Fiori et al, 2001a). Την ίδια στιγμή, όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς εκτέλεσης του προγράμματος φανερώνουν κάποια διστακτικότητα στο να δεχτούν την δυνατότητα των κατοίκων της favela για καίριες στρατηγικές αποφάσεις που θα επιρεάσουν την εξέλιξη των έργων και το πρόγραμμα στο σύνολό του. Πολλά μέλη της ΔΓΚ και άλλα εμπλεκόμενα μέρη του προγράμματος, είχαν την άποψη πως οι κάτοικοι δεν έχουν την δυνατότητα να κατανοήσουν τις διαδικασίες εκπόνησης μιας μελέτης. «Στην αρχή, εγκρίνουν τα πάντα αλλά υπάρχει περίπτωση να το αντικρούσουν κατά την φάση της κατασκευής του» λέει ο Andrea Cardoso, μέλος της ΔΓΚ. Κάτι τέτοιο πρέπει να γίνει κατανοητό στο πλαίσιο μιας συνεχούς υπονόμευσης των οργανώσεων των κατοίκων αλλά και του χειρισμού τους για πολιτικά οφέλη σε μια περίοδο δεκαετιών, στοιχεία που υπονομεύουν την ικανότητα οργάνωσης της κοινότητας αλλά και έχουν κλονίσει την εμπιστοσύνη των κατοίκων προς το κράτος.
Παράλληλα με τα υπόλοιπα, ένα άλλο βασικό σκέλος που αποτελούσε μέρος του ευρύτερου προγράμματος κατά τον σχεδιασμό του, αλλά που ποτέ δεν εφαρμόστηκε ήταν και η πρωτοβουλία για την απόδοση τίτλων ιδιοκτησίας στους κατοίκους. Εν μέρει λόγω τεχνικής αδυναμίας και εν μέρει λόγω συγκεκριμένης πολιτικής στόχευσης, το πολύ σημαντικό αυτό κομμάτι του FB έμεινε στα χαρτιά. Είναι σαφές πως η κατοχή τίτλων ιδιοκτησίας1, θα ενίσχυε έμμεσα τον συμμετοχικό ρόλο των κατοίκων στο σχεδιασμό και την εκτέλεση των έργων καθώς θα τους απέδιδε, ως νόμιμο δικαίωμα πλέον, το ενδιαφέρον για αυτά.
Σε αυτήν την κριτική αποτίμηση των διαδικασιών συμμετοχής όπως σχεδιάστηκαν και εφαρμόστηκαν στο FB, πρέπει σίγουρα να λάβουμε υπόψιν μας και το ευρύτερο ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου εφαρμόστηκε. Η Βραζιλία επέστρεψε στη δημοκρατία μόλις το 1985, μετά από ένα δικτατορικό καθεστώς 21 ετών και ακόμα και μετά την πολιτειακή αυτή μετάβαση το κράτος παρέμεινε πολύ ισχυρό, συγκεντρωτικό και προσανατολισμένο αποκλειστικά σε μία εκ των άνω προσέγγιση. Είναι σε κάποιο βαθμό φυσικό λοιπόν, η διαδικασίες συμμετοχής να μην ήταν επαρκώς ανεπτυγμένες και αποτελεσματικές. Επιστρέφοντας σήμερα στις περιοχές που έδρασε το FB είναι σαφές πως όσο πιο θεσμοθετημένη υπήρξε η συμμετοχή των κατοίκων, τόσο μεγαλύτερες είναι και οι πιθανότητες επιτυχίας. Στις περιπτώσεις που οι παρεμβάσεις επιβλήθηκαν ή συζητήθηκαν ελάχιστα, ήταν πολύ πιθανότερο στο μέλλον να βανδαλίστηκαν ή να εγκαταλήφθηκαν.
Αν και όπως είδαμε, το πρόγραμμα FB αντιμετώπισε δυσκολίες στην εφαρμογή της ιδέας της συμμετοχικότητας, στο πλαίσιο μιας ευρείας καχυποψίας και έλλειψης εμπιστοσύνης ανάμεσα στην κοινωνία και την κυβέρνηση, και αν και εκκίνησε από καθαρά ωφελιμιστικούς λόγους, με τον καιρό συντελέστηκε μια μετατόπιση προς την αναγνώριση της αξίας της συμμετοχής για τους σκοπούς της κοινωνικής ανάπτυξης της περιοχής και των κατοίκων της. Οι διαδικασίες αυτές γέννησαν ισχυρή την επιθυμία, από την μεριά των οργανώσεων των κατοίκων, για μεγαλύτερη ισχύ στη λήψη αποφάσεων, ενίσχυσαν την δημοκρατικότητα στην διαχείριση των περιοχών αυτών της πόλης. (Fiori et all, 2000) Το πρόγραμμα FB, αν και δεν κατάφερε από μόνο του να επιλύσει το οξύτατο στεγαστικό πρόβλημα στην πολη του Rio de Janeiro, κρίθηκε επιτυχής επειδή κατάφερε να εδραιώσει έναν νέο τύπο κυβερνητικής πολιτικής απέναντι στη φαβέλα ενώ παράλληλα βοήθησε τους κατοίκους να συνειδητοποιήσουν τον ρόλο που μπορούν να παίξουν στην ανάπτυξη νέων αξιών για την πόλη και την σχέση τους με αυτή δημιουργώντας έτσι νέες ταυτότητας εντός αυτής. Απότοκο του ενισχυμένου ρόλου που έπαιξαν οι κάτοικοι, διαμέσου των συλλόγων τους, στο πρόγραμμα αλλά και της συνειδητοποίησης πως αυτός ο αναβαθμισμένος πολιτικός τους ρόλος δεν σταματάει στα πλαίσια του FB, ήταν και η δημιουργία της «Ομάδας των 16». Η ομάδα αυτή δημιουργήθηκε, άτυπα στην αρχή, από τους προέδρους των συλλόγων κατοίκων των 16 (από τις 22) favelas που εντάχθηκαν στην πρώτη φάση του προγράμματος. Η «Ομάδα των 16» αποτελεί σήμερα μια επίσημη και νομικά αναγνωρισμένη ΜΚΟ και βρίσκεται σε ανοιχτή επαφή με τις δημοτικές αρχές, μετά το τέλος του προγράμματος, για θέματα που αφορούν την συντήρηση και περαιτέρω ανάπτυξη των έργων που έγιναν στις κοινότητές τους.
4 Συμπερασματικά
Το πρόγραμμα Favela Bairro αποτελεί μέχρι και σήμερα το μεγαλύτερο και πλέον φιλόδοξο πρόγραμμα αντιμετώπισης του φαινομένου της άτυπης αστικότητας για την Λατινική Αμερική, μια περιοχή όπου περισσότερο από το 20% του πλυθησμού κατοικεί σε τέτοιους οικισμούς (στοιχεία: Διεθνής Τράπεζα, 2014). Οι στόχοι του προγράμματος ήταν εξαρχής μεγάλοι και ιδιαίτερα φιλόδοξοι και, δεδομένης της υφιστάμενης κατάστασης και σε απόλυτους αριθμούς, δεν επετεύχθησαν. Σε καμία περίπτωση όμως το FB δεν μπορεί να θεωρηθεί αποτυχημένο. Στα σχεδόν 15 χρόνια δράσης του μεγάλες επενδύσεις σε υποδομές, δημόσιο χώρο αλλά και στο κοινωνικό κεφάλαιο των favelas, τις έφεραν ξανά στο προσκήνιο και για πρώτη φορά ίσως με μια θετική ματιά, βελτιώνοντας τη ζωή για σχεδόν 240.000 κατοίκους και συμβάλοντας στην προσπάθειά τους για την αποστιγματοποίηση των γειτονιών τους.
Μεγαλύτερο ίσως κεφάλαιο που το πρόγραμμα αφήνει ως παρακαταθήκη για το μέλλον, είναι η συμμετοχή των κατοίκων σε αυτό. Η συμμετοχή όπως είπαμε έγινε με τρόπο κατά πολλούς προβληματικό και ελλειπή. Κανείς όμως δεν αρνείται πως η εισαγωγή αυτού του στοιχείου, σε ένα εγχείρημα τόσο μεγάλης κλίμακας, ήταν μια θετική εξέλιξη στην ιστορία των οικιστικών προγραμμάτων της άτυπης πόλης, που ιστορικά έχουν αντιμετωπίσει τους κατοίκους των παραγκουπόλεων ως πολιτικά υποδεέστερους και έχουν διαχρονικά επιβάλει τις θέσεις τους πάνω στην αναπτυξιακή πορεία που η άτυπη πόλη οφείλει να έχει. Πάνω σε αυτό, ο δρόμος είναι σίγουρα ακόμα μακρύς και δύσκολος. Το FB όμως σίγουρα αποτέλεσε ένα πρώτο γενναίο βήμα.
Παραπομπές
1. Η απόδοση τίτλων ιδιοκτησίας είναι διαχρονικά ένα προβληματικό ζήτημα σε κάθε προσπάθεια που καταπιάνεται με την άτυπη πόλη. Σταθερά οι αρχές, επικαλούμενες την ομολογουμένως εξαιρετικά περίπλοκη νομικά συνθήκη που επικρατεί, δεν αποδίδουν τέτοιους τίτλους, επιφυλασσόμενες για το μέλλον. Η συνεχής όμως αναβολή αυτής, αποτελεί και μια κατάσταση πολιτικής ομηρίας και συνέχισης μιας ήδη υπάρχουσας πελατιακής σχέσης ανάμεσα σε κατοίκους και αρχές. Επίσης, η απόδοση τίτλων ιδιοκτησίας συνεπάγεται έμμεσα και την αναγνώριση του κατοίκου ως ισότιμου πολίτη της πόλης, κάτι που πολλές πολιτικές δυνάμεις φοβούνται.
Βιβλιογραφία
Brandão, Zeca, and Jorge Fiori. 2010. “Spatial Strategies and Urban Social Policy: Urbanism and Poverty Reduction in the Favelas of Rio de Janeiro”. In Rethinking the informal city: critical perspectives from Latin America, edited by: Hernandez, Felipe, Kellett, Peter and Lea Knudsen Allen, Berghahn books, 2012
ISBN: 978-0-85745-607-6