Τα γαλλικά écoquartiers ως συντελεστές μετασχηματισμού των πόλεων

Τ.Β. Τούρα

Περίληψη

Σκοπός της εισήγησης είναι να εξετάσει την εμφάνιση νέων πολιτικών ανάπλασης πρώην βιομηχανικών ζωνών και δημοσίων κτιρίων σε σύνδεση με προγράμματα περιβαλλοντικού αστικού σχεδιασμού και με τη συμμετοχή των κατοίκων. Η έρευνα αναπτύσσει μία συγκριτική προσέγγιση σε τρία έργα αστικού σχεδιασμού δημόσιων χώρων στη Γαλλία επικεντρώνοντας στην εξέταση τριών écoquartiers αντιπροσωπευτικών των δημόσιων συμμετοχικών πολιτικών σε κεντρικές περιοχές των πόλεων. Τα δεδομένα της έρευνας προέρχονται από πίνακες της Γαλλικής Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας αλλά και από επιτόπιες παρατηρήσεις. Η ανάλυση των τριών προγραμμάτων δείχνει ότι η επισκεψιμότητα και η ελκυστικότητα των δημόσιων χώρων των écoquartiers από τους τοπικούς πληθυσμούς και τους τουρίστες αποτελούν στοιχεία μίας σύγχρονης προσέγγισης αστικού σχεδιασμού η οποία συμβάλλει στο μετασχηματισμό των δημόσιων χώρων και στην εμφάνιση νέων αστικών πόλων.

 

1       Εισαγωγή

Η σύνδεση ανάμεσα στη δημογραφική ανάπτυξη και στις οικονομικές δραστηριότητες χαρακτηρίζει την εξέλιξη των γαλλικών πόλεων. Η παύση της λειτουργίας βιομηχανικών μονάδων και δημοσίων κτιρίων οδήγησε στην απώλεια της αστικής ταυτότητας των πόλεων και σε μετασχηματισμούς του αστικού τους ιστού. Οι μετασχηματισμοί αυτοί αφορούν τη χωροθέτηση των νέων οικονομικών δραστηριοτήτων και την ανάπλαση των ”ανενεργών” αστικών ζωνών. Η εισήγηση εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο οι ”ανενεργές” αστικές ζώνες μπορούν να ενταχθούν στο δίκτυο των δημοσίων χώρων μέσω του περιβαλλοντικού αστικού σχεδιασμού και της συμμετοχής των κατοίκων στον επανασχεδιασμό τους.

1.1     Θεωρητικό πλαίσιο

Η εισήγηση εντάσσεται στη θεματική περιοχή των συμπαγών πόλεων και ειδικότερα στην επανένταξη στον αστικό ιστό ζωνών με ιδιαίτερη χωρική και κοινωνική ταυτότητα. Η διαφύλαξη της ταυτότητας των συγκεκριμένων ζωνών αναφέρεται στη συλλογική μνήμη (Halbwachs, 1997) και αφορά τη μορφή και τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες απευθύνονται οι δημόσιοι χώροι εντός των ορίων των ζωνών. Η κατανόηση και η ερμηνεία των ευρύτερων περιοχών μέσα στις οποίες εντάσσονται οι ζώνες ανάπλασης επιτρέπει την καταγραφή των δομικών στοιχείων του χώρου (Prost, 2004) τα οποία με τη σειρά τους αποτελούν τους βασικούς άξονες των προγραμμάτων των écoquartiers. Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να εντοπίσουμε συνέργιες ανάμεσα στους τρεις άξονες σχεδιασμού των δημόσιων χώρων των écoquartiers και ειδικότερα ανάμεσα: α) στις οικονομικές δραστηριότητες και στην περιβαλλοντική προστασία (Lascoumes, 2001) και β) στο συμμετοχικό σχεδιασμό και στην κοινωνική συνοχή (Hoffman-Martinot, Sorbets, 2003).

1.2     Μεθοδολογία

Στα πλαίσια της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν ποσοτικές και ποιοτικές μέθοδοι για τη συλλογή και την επεξεργασία των δεδομένων. Οι ποσοτικές μέθοδοι περιλαμβάνουν την επεξεργασία στατιστικών στοιχείων τα οποία αφορούν: α) τον αριθμό των κατοίκων και β) τις επαγγελματικές κατηγορίες ανά πόλη. Σκοπός των μεθόδων είναι να φανεί η σύνδεση ανάμεσα στις οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή και στη μορφή των δημόσιων χώρων των écoquartiers. Οι ποιοτικές περιλαμβάνουν ερωτηματολόγια στους κατοίκους των τριών περιοχών και συνεντεύξεις με τοπικούς φορείς, τους υπεύθυνους για τις αναπλάσεις μηχανικούς και μέλη των οργανώσεων των κατοίκων.

1.3     Αποτελέσματα

Από τις επιτόπιες παρατηρήσεις και από τη βιβλιογραφική έρευνα στα ιστορικά αρχεία των Δήμων προκύπτει ότι ο τρόπος σχεδιασμού των δημόσιων χώρων συνδέεται με την ιστορία της κάθε περιοχής καθώς στο σχεδιασμό τους εντάσσονται μνημεία. Επιπλέον, φαίνεται πως υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στις οικονομικές δραστηριότητες που προβλέπονται στα προγράμματα ανάπλασης και στους δημόσιους χώρους των  écoquartiers. Τέλος, παρατηρείται μέσα από τις συνεντεύξεις και τα ερωτηματολόγια ενδιαφέρον από τη μεριά των κατοίκων για συμμετοχή στο σχεδιασμό των δημόσιων χώρων των écoquartiers, αλλά και μία προσπάθεια από τη μεριά των τοπικών φορέων και των υπεύθυνων μηχανικών για πειραματισμό ως προς τη μορφή του συμμετοχικού σχεδιασμού.

2       Ανάλυση

Τα αποτελέσματα της έρευνας αποτελούν τους άξονες παρουσίασης των προγραμμάτων ανάπλασης. Οι άξονες αυτοί είναι: α) ταυτότητα (χωρική και κοινωνική) των δημόσιων χώρων των écoquartiers, β) σύνδεση ανάμεσα στις οικονομικές δραστηριότητες και στο σχεδιασμό των δημόσιων χώρων και γ) μορφές συμμετοχής των κατοίκων στο σχεδιασμό των δημόσιων χώρων. Τα τρία εξεταζόμενα écoquartiers παρουσιάζονται με χρονολογική σειρά (έτος έναρξης των εργασιών ανάπλασης) προκειμένου να τονιστεί η εξέλιξη στον τρόπο σχεδιασμού των συγκεκριμένων περιοχών.

2.1     Ile-de-Nantes

Η ιστορία της Ναντ συνδέεται με τη βιομηχανία ιδιαίτερα τις δεκαετίες 1950 και 1960 με έμφαση στους τομείς των τροφίμων και της ναυπηγίας. Το 1987 σηματοδοτεί το τέλος της βιομηχανικής δραστηριότητας στην πόλη με το κλείσιμο των ναυπηγείων στην περιοχή Ile-de-Nantes (Δήμος της Ναντ, 2009). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο Δήμος της πόλης αποφάσισε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 να εντάξει την περιοχή Ile-de-Nantes στο πρόγραμμα ανάπλασης κεντρικών περιοχών (CILAC, 2006).

Από τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή (2016-2017) προκύπτει ότι η χρηματοδότηση του προγράμματος ανάπλασης από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης επέτρεψε στις ομάδες που ανέλαβαν τη μελέτη σχεδιασμού να πειραματιστούν με νέες πολιτικές όπως τα écoquartiers. Στην περίπτωση του Ile-de-Nantes προτεραιότητα της ομάδας που ανέλαβε τη μελέτης σχεδιασμού από το 2004 έως το 2007 (επικεφαλής Alexandre Chemetoff) ήταν η ένταξη στους δημόσιους χώρους των écoquartiers των βιομηχανικών κτιρίων της περιοχής.

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση δημόσιου χώρου όπου συναντάμε τη διατήρηση της χωρικής (αναλογία δομημένων και αδόμητων χώρων) αλλά και της κοινωνικής ταυτότητας της περιοχής (μεσαία τάξη) είναι το πάρκο στο χώρο των πρώην ναυπηγείων (Nefs de la Loire). Στο σχεδιασμό του πάρκου έχουν ενταχθεί παλιές αποθήκες και κτίρια γραφείων (πολιτιστικό συγκρότημα Cité des Chantiers), τα οποία χρησιμοποιούνται για πολιτιστικές εκδηλώσεις (AURAN, 2012). Το όραμα των δημοτικών αρχών και των κατοίκων για μία περιοχή που θα προσελκύει όχι μόνο τους κατοίκους αλλά και τους επισκέπτες φαίνεται από τον τρόπο σχεδιασμού του πάρκου με την τοποθέτηση ξύλινων και μεταλλικών κατασκευών για την ψυχαγωγία των παιδιών οι οποίες λειτουργούν συγχρόνως, λόγω μεγέθους, ως τοπόσημα (Gallérie des Machines, Eléphant).

Το ενδιαφέρον των δημοτικών αρχών για τη δημιουργία αστικών πόλων με επίκεντρο τους δημόσιους χώρους φαίνεται από το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο αλλά και από στοιχεία της Γαλλικής Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας σχετικά με τις επαγγελματικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην πόλη. Από τις επιτόπιες παρατηρήσεις αλλά και από τους δύο τελευταίους πίνακες που δημοσιεύτηκαν από τη Γαλλική Εθνική Στατιστική Υπηρεσία (2009 και 2014) προκύπτει αύξηση του αριθμού των γραφείων και των ερευνητικών κέντρων γύρω από δημόσιους χώρους (INSEE, 2014,α), γεγονός που εξηγείται από το γαλλικό εθνικό πλαίσιο για το σχεδιασμό των écoquartiers (σύνδεση οικονομικών δραστηριοτήτων και περιβαλλοντικής προστασίας).

Παράλληλα, εφαρμόστηκαν από τις δημοτικές αρχές από το 1990 προγράμματα συμμετοχικού σχεδιασμού των δημόσιων χώρων. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν το πρόγραμμα Ma Ville demain που εφαρμόστηκε από το 2010 έως το 2012 (AURAN, 2012) και το σε εξέλιξη Ile–de–Nantes expérimentations 2017-2023 (Δήμος της Ναντ, 2017) όπου κάτοικοι με την υποστήριξη των τεχνικών υπηρεσιών του Δήμου αλλά και καθηγητών της τοπικής αρχιτεκτονικής σχολής σχεδιάζουν πάρκα γειτονιάς και παιδικές χαρές. Από την έρευνα στην περιοχή προκύπτει πως οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν από το Δήμο της Ναντ (έμφαση στην αειφόρο ανάπτυξη) συνετέλεσαν στην αύξηση του πληθυσμού της πόλης ιδιαίτερα μεταξύ των ετών 2012-2017 (INSEE, 2018, α).

2.2     Docks–de–Seine                                             

Η βιομηχανική ιστορία της Σαντ-Ουέν συνδέεται με την περιοχή των Docks-de-Seine, όπου κατασκευάστηκε το 1856 ο σιδηροδρομικός σταθμός της πόλης, με σημαντικότερους τομείς την παραγωγή ενέργειας και την επεξεργασία απορριμμάτων. Η αποχώρηση της Total (2003) και της Alstom (2004) από την περιοχή των Docks σηματοδοτούν την έναρξη του προγράμματος ανάπλασης κεντρικών περιοχών της πόλης, καθώς διαμορφώνονται μεγάλες σε έκταση ”ανενεργές” ζώνες σε γειτνίαση με το Σηκουάνα (D’Orso, 2014).

Από τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή (2017-2018) προκύπτει ότι η ένταξη των Docks στο πρόγραμμα του Γαλλικού Υπουργείου Περιβάλλοντος για τη δημιουργία écoquartiers σε περιοχές προς ανάπλαση (Label écoquartier), επέτρεψε στις ομάδες που ανέλαβαν τη μελέτη σχεδιασμού να πειραματιστούν με νέες μεθόδους. Η πόλη της Σαντ-Ουέν, και ειδικότερα η περιοχή των Docks, εντάσσονται στο πρόγραμμα ανάπλασης της ευρύτερης περιοχής του Παρισιού (Grand Paris), έχοντας ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πόλων υπερτοπικού ενδιαφέροντος. Στην περίπτωση των Docks στόχος της ομάδας που ανέλαβε τη μελέτη σχεδιασμού το 2005 (επικεφαλής Makan Rafatdjou) ήταν η αποκατάσταση και η ένταξη στους δημόσιους χώρους των écoquartiers των υφιστάμενων βιομηχανικών κτιρίων σε συνδυασμό με τη δημιουργία ενός μεγάλου ενεργειακού πόλου στην περιοχή (APUR, 2006).

Η διατήρηση της ταυτότητας της περιοχής τόσο ως προς της χωρική της διάσταση (δημόσιοι χώροι ανάμεσα στις βιομηχανικές ζώνες) όσο και ως προς την κοινωνική (μεσαία τάξη) παρατηρείται στο πάρκο των Docks. Το πάρκο έχει σχεδιαστεί ώστε να προσφέρει προσβάσεις για τους πεζούς και τους ποδηλάτες στις κοντινές βιομηχανικές και εμπορικές ζώνες και στο Σηκουάνα (SEQUANO, 2011). Το όραμα των δημοτικών αρχών για τη δημιουργία ενός δημόσιου χώρου που να απευθύνεται σε όλους τους κατοίκους παρατηρείται μέσα από τις χρήσεις που έχουν επιλεγεί όπως χώροι για παιχνίδι, αμφιθέατρο για πολιτιστικές εκδηλώσεις, αστικές καλλιέργειες (Δήμος της Σαντ-Ουέν, 2008).

Το ενδιαφέρον των δημοτικών αρχών αλλά και της Περιφέρειας του Ile-de-France για τη δημιουργία αστικών πόλων με επίκεντρο τους δημόσιους χώρους της Σαντ-Ουέν φαίνεται από το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο αλλά και από στοιχεία της Γαλλικής Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας σχετικά με τις επαγγελματικές δραστηριότητες στην πόλη. Από τα στοιχεία προκύπτει αύξηση του αριθμού των γραφείων και των εμπορικών κέντρων γύρω από δημόσιους χώρους (INSEE, 2014, β) λόγω των προοπτικών που δημιουργούνται στην περιοχή μέσω της ένταξής της στο σχέδιο του Grand Paris (Δήμος της Σαντ-Ουέν, 2016).

Επιπρόσθετα, εφαρμόστηκαν από τις δημοτικές αρχές της Σαντ-Ουέν από το 2005 προγράμματα συμμετοχικού σχεδιασμού των δημόσιων χώρων. Θα αναφέρουμε τη δημιουργία της ομάδας κατοίκων Mon Voisin des Docks η οποία συνεργάστηκε με την ομάδα των αρχιτεκτόνων που ανέλαβε το σχεδιασμό του πάρκου της περιοχής (D’Orso, 2014), καθώς και τη δημιουργία ιστοσελίδας από το Δήμο όπου οι κάτοικοι μπορούν να διοργανώσουν δημόσιες συναντήσεις με τις δημοτικές αρχές και την ομάδα των αρχιτεκτόνων (Δήμος της Σαντ-Ουέν, 2016). Από την έρευνα προκύπτει πως οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν από το Δήμο της πόλης (έμφαση στην αειφόρο ανάπτυξη) συνετέλεσαν στην αύξηση του τοπικού πληθυσμού ιδιαίτερα μεταξύ των ετών 2012-2017 (INSEE, 2018, β).

2.3     Saint-Vincent-de-Paul

Το πρώην δημόσιο νοσοκομείο Saint-Vincent-de-Paul στο 14ο δημοτικό διαμέρισμα του Παρισιού αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση αστικής ανάπλασης καθώς βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της πόλης και σε άμεση γειτνίαση με αξιόλογους δημόσιους χώρους (Κήποι του Λουξεμβούργου, Ίδρυμα Cartier). Η παύση της λειτουργίας του το 2010 αποτέλεσε την έναρξη των συζητήσεων για το μέλλον του νοσοκομείου οι οποίες ολοκληρώθηκαν το 2015 με την έγκριση της μελέτης σχεδιασμού του γραφείου Xavier Lauzeral (Lauzeral, 2014, α).

Από τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή (2015) προκύπτει ότι η ένταξη της περιοχής στο πρόγραμμα του Γαλλικού Υπουργείου Περιβάλλοντος Label écoquartier, επέτρεψε τους πειραματισμούς μέσω του συμμετοχικού σχεδιασμού σε ζητήματα όπως η μορφή των δημόσιων χώρων. Στόχος του γραφείου Lauzeral ήταν η ένταξη στους δημόσιους χώρους του écoquartier των κτιρίων του νοσοκομείου που είχαν κηρυχθεί διατηρητέα μέσω της δημιουργίας διαδρομών περιπάτου που να συνδέουν τα επιμέρους κτίρια (Lauzeral, 2014, β). Η διατήρηση της ταυτότητας της περιοχής επιτυγχάνεται μέσω της διατήρησης της αναλογίας δομημένων και αδόμητων χώρων (χωρική διάσταση) ενώ  οι κάτοικοι ανήκουν κυρίως στην μεσαία τάξη (κοινωνική διάσταση).

Το ενδιαφέρον των Δήμων του 14ου δημοτικού διαμερίσματος και του κεντρικού Δήμου του Παρισιού για τη δημιουργία ενός αστικού πόλου γύρω από το χώρο του πρώην νοσοκομείου, προκύπτει από την ένταξη του στο πρόγραμμα αναπλάσεων του κεντρικού Δήμου και τη χρηματοδότηση του από το δημοτικό προϋπολογισμό (Δήμος του Παρισιού, 2016). Από τα στοιχεία της Γαλλικής Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας σχετικά με τις επαγγελματικές δραστηριότητες στην περιοχή προκύπτει αύξηση του αριθμού των γραφείων και των δημοσίων υπηρεσιών γύρω από τους δημόσιους χώρους (INSEE, 2014, γ) κυρίως λόγω των προοπτικών που διαμορφώνονται στην περιοχή από προγράμματα ανάπλασης (Petite Ceinture).

Το ενδιαφέρον των δημοτικών αρχών για συνεργασία με τους κατοίκους στο σχεδιασμό του écoquartier αποτυπώνεται από το 2010 όταν απευθύνθηκαν στην ομάδα Hesp’ère 21 που ειδικεύεται σε θέματα συμμετοχικού σχεδιασμού προκειμένου να οργανώσει τους κατοίκους σε ομάδα η οποία θα συνεργαζόταν με τις δημοτικές αρχές και τις ομάδες των αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων στο σχεδιασμό του μελλοντικού écoquartier. Στα εργαστήρια που διεξήχθησαν το 2015 οι κάτοικοι συνεργάστηκαν με τις ομάδες των υπεύθυνων μηχανικών υπό την επίβλεψη της ομάδας Hesp’ère 21 σε θέματα, όπως, η μορφή των δημόσιων χώρων προτείνοντας τη σύνδεση του écoquartier με τους γειτονικούς δημόσιους χώρους (π.χ. κήποι του Λουξεμβούργου) (Δήμος του Παρισιού, 2015). Από την έρευνα προκύπτει πως οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν από τις δημοτικές αρχές (προγράμματα ανάπλασης) συνετέλεσαν στην αύξηση του τοπικού πληθυσμού ιδιαίτερα μεταξύ των ετών 2010-2017 (INSEE, 2018, γ).

3       Συμπεράσματα

Οι νέες πολιτικές συμμετοχικού σχεδιασμού σε πρώην βιομηχανικές ζώνες ή δημόσια κτίρια δείχνουν μια διαφορετική κατεύθυνση στο θέμα των αστικών αναπλάσεων επιτρέποντας στους κατοίκους να καθορίσουν τη μορφή των δημόσιων χώρων. Στην περίπτωση αυτή οι αποφάσεις για τη μορφή των δημόσιων χώρων λαμβάνονται σε τοπικό επίπεδο (γειτονιά ή πόλη), έχοντας ωστόσο πάντα αναφορά σε πολιτικές πολεοδομικού σχεδιασμού που καθορίζονται σε εθνικό επίπεδο (π.χ. Label Écoquartier). Το τελικό συμπέρασμα είναι πως στην περίπτωση των γαλλικών πόλεων τα προγράμματα ανάπλασης πρώην βιομηχανικών περιοχών και δημοσίων κτιρίων, παρότι διαμορφώνονται σε τοπικό επίπεδο έχουν παράλληλα αναφορές σε διεθνή προγράμματα που αφορούν την αειφόρο ανάπτυξη (π.χ. Agenda 21). Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι υπάρχει μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στις πολεοδομικές πρακτικές που υιοθετούνται σε ζητήματα αειφόρου ανάπτυξης σε τοπικό και διεθνές επίπεδο, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει ξεχωριστό αντικείμενο έρευνας.

Παραπομπές

APUR. 2006. Docks de Saint-Ouen: De la zone industrielle à la ville

AURAN. 2012. Atlas Ile-de-Nantes

CILAC. 2006. L’archéologie industrielle en France: Reconversions, αρ. 49

D’Orso, F. 2014. Écoquartiers, Τόμος 2. Paris: Editions SNAL

Halbwachs, M. 1997. La mémoire collective. Paris: Editions Albin Michel. Κριτική επανέκδοση με σχόλια του Gérard Namer της πρώτης έκδοσης του 1950

Hoffman-Martinot, V. και Sorbets, S. 2003. Démocraties locales en changement. Paris: Editions Pedone

INSEE, 2014, α. Evolution et structure de la population Nantes

INSEE, 2014, β. Evolution et structure de la population Saint-Ouen

INSEE, 2014, γ. Evolution et structure de la population Commune de Paris 14e arrondissement

INSEE, 2018, α. Population Nantes

INSEE, 2018, β. Population Saint-Ouen

INSEE, 2018, γ. Population Paris 14e arrondissement

Lascoumes, P. 2001. Les ambigüités des politiques de développement durable. Paris: Editions Jacob

Lauzeral, X. 2014, Τόμος α. Inventer un jardin habité: Diagnostic-Enjeux

Lauzeral, X. 2014, Τόμος β. Inventer un jardin habité: Orientations

Prost, A. 2004. Les limites de la brutalisation, Vingtième siècle. Revue d’Histoire, αρ. 81, σελ. 5-20

SEQUANO. 2011. L’écoquartier des Docks de Saint-Ouen, 100 hectares en bord de Seine

Δήμος της Ναντ. 2009. Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Ναντ

Δήμος της Ναντ. 2017. Ile-de-Nantes transformations: Le magasine du projet urbain de l’Ile-de-Nantes,αρ.16

Δήμος του Παρισιού. 2015. Ecoquartier Saint-Vincent-de-Paul: Première phase de la concertation. Document de synthèse

Δήμος του Παρισιού. 2016. Approbation du dossier de réalisation de la ZAC Saint-Vincent-de-Paul (14e). Extrait du registre des délibérations

Δήμος της Σαντ-Ουέν. 2008. Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Σαντ-Ουέν

Δήμος της Σαντ-Ουέν. 2016. Les Docks-de-Saint-Ouen-sur-Seine, αρ. 11

ΟΗΕ.1992. Agenda 21

Εικόνες

1. http://iledenantes.com

2. INSEE, 2014, α

3. INSEE, 2018, α

4. http://docks-saintouen.fr

5. INSEE, 2014, β

6. INSEE, 2018, β

7. Lauzeral, X. 2014, Τόμος β, σελ. 4

8. INSEE, 2014, γ

9. INSEE, 2018, γ